Η Διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, για την εκπόρευση του Αγίου Πνέυματος και οι πηγές της*

ΕΙΣΑΓΩΓΗ .
      Δεν υπάρχει κανείς Βυζαντινός Θεολόγος των μέσων χρόνων, που δεν έλαβε μέρος, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, στην ατέλειωτη διαμάχη για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, γράφει ο π. J.Meyendorff 1.
Εξαίρεση δεν θα μπορούσε να αποτελέσει ο ιερός Γρηγόριος Παλαμάς, η διδασκαλία του οποίου για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος υπήρξε ουσιαστικά καί η εκκίνηση της όλης θεολογικής του πορείας 2. Τί λειτούργησε όμως ώς αφορμή αυτής του της θεολογήσεως ;
      Αναμφισβητητα, η ανάγκη αντιρρητικής αναφοράς στις απόψεις του Βαρλαάμ, θεολόγου καί φιλοσόφου από τη Σεμιναρία της Καλαυρίας 3. Ο Βαρλαάμ αντιμετώπισε το 1334, κατ΄ εντολήν του Αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ΄, τους αντιπροσώπους του πάπα στις συζητήσεις που πραγματοποιούνταν στην Κωνσταντινούπολη για την ένωση των Εκκλησιών. Και αντέκρουσε μέν τα επιχειρήματα των Δυτικών, αλλά ο τρόπος της θεολογήσεως του, ιδιαιτέρως στο ζήτημα του Filioque, καί η χρησιμοποίηση της διαλεκτικής μεθόδου οδηγούσε σε ένα είδος θεολογικού αγνωστικισμού 4, που απέκλειε κάθε θεώρηση στο μυστήριο της Αγίας Τριάδας 5 .
      Οι θεολογικοί κύκλοι της Ανατολής εύλογα ζητούσαν γνησιώτερη υπεράσπιση της ορθόδοξης θέσης. Γι’ αυτό εισέρχεται στο προσκήνιο ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς , κατόπιν προτροπής φίλων του, με σκοπό τη διασάφηση των Ορθοδόξων απόψεων. Γράφει λοιπόν, τους δύο Αποδεικτικούς Λόγους περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, το 1335. Με αυτές τις πραγματείες δεν απαντά στον Βαρλαάμ αλλά στους Λατίνους, ακριβώς διότι δεν έκρινε επαρκή την απάντηση του Βαρλαάμ πρός εκείνους 6.
      Σε αυτή τη συνάφεια πρέπει να σημειώσουμε πώς άν καί η αφορμή της θεολογήσεως του Γρηγορίου Παλαμά για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος υπήρξε αντιρρητική, ο ιερός Πατήρ δεν περιορίζεται μόνο στην αντίρρηση αλλά δομεί με οδηγό την προγενέστερη παράδοση αλλά καί με τη δική του συμβολή καί θετικά τη διδασκαλία για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος 7.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄.

“ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ του ΠΑΛΑΜΑ

  ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ .”

 Ώς αφετηρία της εξετάσεως της διδασκαλίας του Ιερού Γρηγορίου του Παλαμά, για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, θέτουμε το ακόλουθο απόσπασμα από τον Β΄ Λόγο «Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος», ώς σημαντικό καί περιεκτικό, κατά την γνώμη μας, των βασικών σημείων της διδασκαλίας του: «Τό Πνεῡμα τό ἃγιον πρό αἰώνων καί ἐπ‘ αἰῶνας καί ἒτι ἰδιαίτατον μέν ἒχει τῆς ἰδιοτρόπου ὑπάρξεως τό ἐκ τοῦ πατρός, τῆς μόνης πηγαίας θεότητος, ἐκπορεύεσθαι, τουτέστιν ἐκ τῆς ὑπερθέου ἐκείνης οὐσίας καθ’ ὑπόστασιν μόνην την πατρικήν.... Οὓτω δέ ὂν ἐκ τοῦ πατρός οὒτ’ αὐτοῦ διϊσταται ποτέ, καί τῶ υἱῶ οὐχ ἧττον ἣνωται οὐσιωδῶς τε καί ἀδιαστάτως, αὐτῶ τε ἐπαναπαυόμενον καί ἲδιον αὐτοῦ ὑπάρχον καί ἐν αὐτῶ φυσικῶς διατελοῦν ἀεί˙ αὐτός γάρ ἐστίν ὁ τοῦ πνεύματος ταμίας. Οὐδέν οὖν καινόν, εἰ καί ἐξ‘ αὐτοῦ καί ἐκ τῆς φύσεως αὐτοῦ προϊέναι λέγεται, καθ‘ ὑπόστασιν μέντοι τήν πατρικήν˙ καί δι‘ αὐτοῦ καί ἒξ‘ αὐτοῦ φυσικῶς καί δίδοται καί πέμπεται καί προχεῖται καί προέρχεται, δι’ αὐτοῦ διδόμενόν τε καί φανερούμενον, εἰ δέ βούλει καί ἐκπορευόμενον πρός οὓς ἂξιον.
Καί ἐκπόρευσιν γάρ εἲπουπερ ἂν ἐν τοῖς τοιούτοις ἀκροάση, τήν φανέρωσιν νόει.» 8
Τα βασικά σημεία της διδασκαλίας του Γρηγορίου Παλαμά, όπως συνάγονται από το απόσπασμα είναι τα εξής:
α) Το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται «ἐκ τῆς οὐσίας καθ΄ ὑπόστασιν μόνην τήν πατρικήν.»
β) Μόνη «πηγαία θεότης» είναι ο Πατήρ στην Αγία Τριάδα.

γ) Το Άγιο Πνεύμα είναι «ἲδιον» του Υιού καί επαναπαύεται σε Αυτόν «ἀεί».
δ) Το Άγιο Πνεύμα πέμπεται καί έκ του Υιού πρός τους αξίους «ἓν χρόνῳ.» (κατ΄ ενέργεια πρόοδος).
1) Καθ’ ὓπαρξιν πρόοδος του Ἁγίου Πνεύματος. Ο Άγιος Γρηγόριος δέχεται « διττή πρόοδο»
(1) Καθ’ ύπαρξιν (2) Κατ’ ενέργειαν.9 του Αγίου Πνεύματος
 Η καθ’ ύπαρξιν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος είναι η άχρονη υποστατική πρόοδος του Πνεύματος από μόνο τον Πατέρα. Τα χαρίσματα αυτής της «ἀφράστου καί ἀπερινοήτου κινήσεως», περιγράφονται με ενάργεια από τον Γρηγόριο: Ἒστι δέ καί ἡ ἀναιτίως τε καί ἀπολελυμένως πάντῃ καί ὑπέρ εὐδοκίαν καί φιλανθρωπίαν, ὡς μή κατά θέλησιν ἀλλά κατά φύσιν μόνην ἐκ τοῦ πατρός οὖσα προαιώνιος καί ὑπερφυεστάτη τοῦ πνεύματος ἐκπόρευσις καί κίνησις καί πρόοδος .10
 Το Άγιο Πνεύμα «πηγάζει ἐκ τῆς θείας φύσεως, ἀλλά καθ΄ ὑπόστασιν μόνην τήν πατρικήν.»11 Ο ιερός Πατήρ επιμένει στην κατάδειξη του γεγονότος ότι η καθ’ ύπαρξιν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος αποτελεί υποστατικό ιδίωμα του Πατρός12 καί όχι ιδίωμα της κοινής καί στις τρείς θείες υποστάσεις ουσίας. Άν το γεννᾶν καί ἐκπορεύειν εφαρμοζόταν στη θεία ουσία, η οποία είναι μία, τότε καί ο Υιός θα γεννιόταν καί από το Άγιο Πνεύμα καί το Άγιο Πνεύμα θα εκπορευόταν καί από τον Υιό. Ο ιερός Γρηγόριος είναι έν προκειμένω κατηγορηματικός στη διατύπωση του: Ο Πατήρ είναι το μοναδικό αἲτιο13 στην Αγία Τριάδα, «ὃπερ ἂμφω, τό τέ γεννᾶν καί ἐκπορεύειν συμπεριβάλλει14. Η μόνη πηγαία θεότης15 δηλαδή η μοναδική αρχή της υπάρξεως των δύο άλλων θείων προσώπων – του Υιού καί του Αγίου Πνεύματος – είναι ο Πατήρ. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το Άγιο Πνεύμα «παρ’ αὐτοῦ δέ μόνου τοῦ πατρός ἐκπορεύεται ἀχρόνως καί ἀναιτίως, αὐτόν μόνον ἒχον αἰτίαν ἑαυτοῦ τόν μόνον ἀγέννητον πατέρα.»16
  Για τον Γρηγόριο Παλαμά, η διαφύλαξη της μοναρχίας του Θεού Πατέρα, η οποία διασπάται με το Filioque, είναι πολύ σημαντική17
Πράγματι, με την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος καί έκ του Υιού εισάγονται δύο αίτια καί παράλληλα δύο αρχές – δηλαδή ο Πατήρ καί ο Υιός – στην Αγία Τριάδα. Οι συνέπειες είναι πολλαπλές καί βαρύτατες.
Αναφέρουμε κάποιες από αυτές:
1) Άν το Άγιο Πνεύμα είναι καί έκ του Υιού, τότε καί ο Υιός πρέπει να είναι αίτιος καί συγχρόνως Πατήρ ώς αίτιος.18
2) Άν ο Υιός έχει το Πατρικό ιδίωμα του εκπορεύειν ή θα είναι δύο τα αίτια καί δύο τα αιτιατά στην Αγία Τριάδα ή συνδραμοῦνται εἰς μίαν την ὑπόστασιν ὁ Πατήρ καί ὁ Υἱός.19
3) Σύγχυση υποστατικών καί φυσικών ιδιωμάτων 20 καί τελικά σύγχυση φύσεως καί υποστάσεως21 στην Αγία Τριάδα.
4) Αφού, στην Αγία Τριάδα, υπάρχουν ή υποστατικά ή κοινά ιδιώματα, άν το εκπορεύειν είναι κοινό στον Πατέρα καί στον Υιό, τότε θα είναι κοινό καί στο Άγιο Πνεύμα καί τετράς ἒσται ἡ Τριάς καί τό Πνεῦμα γάρ ἐκπορεύσει πνεῦμα ἓτερον.22
5) Πολυθεϊα23 καί έκπτωση από την Αγία Τριάδα.24
6) Αποξένωση του Αγίου Πνεύματος από τη θεία φύση 25 με συνέπεια να γίνεται δούλο καί κτιστό το Πνεύμα.26
7) Άν το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται έστω εμμέσως – καί όχι αμέσως – έκ του Υιού, τότε ο Υιός θα είναι ένωση του Πατήρ καί του Αγίου Πνεύματος. Αυτό όμως καταλύει την αλήθεια, που εκφράζεται στην Πατερική παράδοση, ότι δηλαδή ο Πατήρ είναι η ένωση των δύο άλλων Προσώπων στην Αγία Τριάδα.27
8) Αθέτηση της μοναρχίας καί του καθ΄ υπόστασιν ενιαίου του Πατήρ.28
Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι ο ιερός Γρηγόριος οικειώνεται στη θεολογία του, τη βασική θεολογική θέση των Πατέρων της Ανατολής για την πρωταρχικότητα των υποστάσεων έναντι της ουσίας. Η σκέψη του είναι καθαρά περσοναλιστική καί θεωρεί το δόγμα της διπλῆς ἐκπορεύσεως, της υποστατικής δηλαδή προόδου του Αγίου Πνεύματος, έκ του Πατρός καί εκ του Υιού, ώς μία απειλή στις ιδιότητες των υποστάσεων.29
Το γεγονός ότι ο Θεός είναι Ένας καί Τριαδικός καί συγχρόνως το γεγονός ότι η μία υπόσταση (του Πατρός δηλαδή) είναι κοινό αἲτιο των άλλων δύο αποτελεί τη συγκεφαλαίωση του μυστηρίου της οικονομίας κατά τον Άγιο Γρηγόριο. 30 Το Άγιο Πνεύμα επομένως δεν μπορεί παρά να εκπορεύεται από μόνο τον Πατέρα. Έτσι, μπορούμε να πούμε, μαζί με τον Γρηγόριο τον Παλαμά ότι: οὐ τό ἀπλῶς ἐκπορευτόν ἲδιον τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἀλλά το ἐκ τοῦ Πατρός ἐκπορευτόν.31

2) Κατ’ ἐνέργειαν πρόοδος τοῦ Ἁγίου Πνεῦματος.
(α) Κατ’ ἐνέργειαν ἒγχρονη πρόοδος.
Εκτός από την αίδια καθ’ ύπαρξιν πρόοδο του Αγ. Πνεύματος από μόνο τον Πατέρα, ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς δέχεται καί δεύτερη πρόοδο του Αγίου Πνεύματος την «κατ’ ενέργειαν», η οποία μάλιστα είναι καί έγχρονη αλλά καί άχρονη.
  Τα χαρίσματα της κατ’ ενέργεια έγχρονης προόδου του Αγίου Πνεύματος την οποία συγκαταβατικά ο Άγιος Γρηγόριος δέχεται να ονομαστεί καί εκπόρευση – είναι τα εξής: Αυτή η πρόοδος ενεργείται ἐκ’ Πατρός δι’ Υἱοῦ καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ ακόμη. Ονομάζεται δέ εὐδοκία, ἀποστολή, δόσις, συγκατάβασις γίνεται διά φιλανθρωπίαν πάντοτε ἒν χρόνο καί πρός τινάς καί δι’ αἰτίας, με σκοπό να ἀγιάσει καί διδάξει καί ὑπομνήσῃ καί τούς ἀπειθεῖς ἐλέγξη.32
 Η κατ’ ενέργειαν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος είναι φυσικό ιδίωμα της Αγίας Τριάδος , είναι ενέργεια καί δύναμη της θεότητας 33, είναι τα αὑχήματα τῆς θεῖας φῦσεως 34. Είναι η φανέρωση καί η μετάδοση του Πνεύματος στους αξίους 35, στους οποίους επαναπαύεται καί ενοικεί τελεσιουργώντας την ανακαίνιση της ανθρώπινης ψυχής «ἐπί τό κρεῖττον». Είναι ἡ δωρεά καί ἡ χάρις του Αγίου Πνεύματος, τα χαρίσματα του δηλαδή καί όχι η υπόσταση του, η οποία δεν μπορεί να λαμβάνεται από κανέναν.36

 Αυτή η πρόοδος του Αγίου Πνεύματος ενεργείται από τον Πατέρα καί τον Υιό αλλά καί από το ίδιο το Άγιο Πνεύμα37 ώς ιδίωμα της Αγίας Τριάδος κοινό38 εμφαίνοντας το ομοφυές, το ομότιμο καί την ομοβουλία των τριών θείων Υποστάσεων.39
 Ο Γρηγόριος Παλαμάς μιλώντας για την κατ’ ενέργειαν έγχρονη πρόοδο του Αγίου Πνεύματος δεν παραλείπει να αντιδιαστείλει με σαφήνεια από την καθ’ ύπαρξιν εκπόρευση του Πνεύματος από μόνο τον Πατέρα: Κοινά μέν οὖν καί πολλά τῆ μόνῃ ἁγίᾳ καί προσκυνητῆ τριάδι τά πρός ἡµᾶς ἐξ’ αὐτῆς θεῖα δόγματα καί ἡ τούτων δόσις, ἡ δέ τοῦ ἁγίου πνεύματος ἐκπόρευσις μία καί τοῦ πατρός ἰδία καί προαιώνιος.40
 Η αποδοχή της «διττής προόδου» του Αγίου Πνεύματος «καθ’ ὓπαρξιν» καί «κατ’ ἐνέργειαν», αποτελεί για τον Άγιο Γρηγόριο τη δυνατότητα για να διακρίνει μεταξύ «Θεολογίας» καί «Οικονομίας», μεταξύ δυο διαφορετικών καταστάσεων, οι οποίες όμως συγχρόνως σχετίζονται. Αυτό, το οποίο τις διακρίνει είναι η αιτία καί ο χρόνος˙ αυτό το οποίο τις συσχετίζει είναι η κατ’ ενέργειαν φανέρωση του κοινού έργου των θείων υποστάσεων.41 Οι δύο όμως αυτές καταστάσεις άν και συσχετίζονται έν τούτοις δεν συγχέονται μεταξύ τους, γιατί η μέν οικονομία: ὣς ἡ ἐν χρόνω φανέρωση, ἒχει την αναφορά της στην θέληση του Θεοῦ Πατρός .... η δέ Θεολογία: ὣς ἡ ἂχρονη καί αϊδια ἐκπόρευση, στη φυσική προβολή ἢ πρόοδο. Η πρώτη είναι η κατάσταση φανερώσεως καί παρουσίας των θείων ενεργειών, η δεύτερη των θείων καί ομουσίων υποστάσεων, το κοινό έργο των οποίων φανερούται έν χρόνω μέσω των ακτίστων θείων ενεργειών, στην κτίση καί στην ιστορία. Αυτή ακριβώς η σύνδεση είναι που οδηγεί καί στην συσχέτιση των δύο καταστάσεων.42
 Σημαντική είναι καί η επισήμανση που κάνει ο Γρηγόριος σχετικά με την σύγχυση των Λατίνων, που ταυτίζουν αϊδια εκπόρευση καί έν χρόνω αποστολή του Αγίου Πνεύματος. Συνέπεια αυτής της ταυτίσεως είναι η αντίληψη τους ότι το Άγιο Πνεύμα έχει την υπόσταση του καί έκ του Υιού, δηλαδή το Filioque. Αλλά άν η έν χρόνω αποστολή ταυτίζεται με την αϊδια πρόοδο, τότε καί οΥιός γεννάται από τον Πατήρ καί το Άγιο Πνεύμα, σύμφωνα με το χωρίο του Ησαϊα: Κύριος ἀπέσταλκε με καί το Πνεῦμα αὐτοῦ.43
 Επιπλέον, άν η εκπόρευση ταυτίζεται με την αποστολή, η αποστολή δεν είναι ευδοκία καί θέληση – καί άρα κοινό έργο της Αγίας Τριάδος – τότε η υποστατική εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος από τον Πατήρ καί τον Υιό είναι έργο θελήσεως καί επομένως το Πνεύμα δεν είναι άκτιστο καί συναϊδιο με τον Πατήρ καί τον Υιό αλλά κτιστό καί δούλο.44 Καί άν η εκπόρευση είναι έργο θελήσεως, τότε έγινε δια φιλανθρωπίαν καί δεν είναι υπέρ αιτίαν.
 Οι συνέπειες επομένως της ταυτίσεως αποστολής καί εκπορεύσεως είναι φοβερές. Καθίσταται έτσι φανερό ότι: οὐκ ταὐτόν ἀποστολή καί ἐκπόρευσις. Ἡ μέν γάρ ἀποστολή τῆς πρός ἡµᾶς συγκαταβάσεως ἐκφαίνει τήν πρόθεσιν˙ ἡ δέ ἐκπόρευσις τῆς καθ’ ἑαυτό παρά πατρός ὑπάρξεως τοῦ πνεύματος ἐστιν ὂνομα.45

(β) Κατ’ ἐνέργειαν ἂχρονη πρόοδος.
 Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς συσχετίζοντας τη θεολογική σκέψη του Πατριάρχη Γρηγορίου Β΄ του Κύπριου , δεν περιορίζει την κατ’ ενέργειαν πρόοδο του Αγίου Πνεύματος μόνο στην έν χρόνω αποστολή αλλά δέχεται ότι αυτή είναι αιώνια καί γίνεται χρονική όταν το θελήσει ο Πατήρ καί ο Υιός46: Τό μέν γάρ πέμπειν ἒχειν το Πνεῦμα το Ἃγιον πρός τους ἀξίους κοινόν ἐστιν ἐξ’ ἀϊδίου τῶ πατρί καί τῶ υἱῶ˙ πέμπει δε χρονικῶς ἑκάτερος, ἀμφότεροι δέ μᾶλλον ὁπότε δέοι.47
 Είναι σαφές ότι η αποστολή γίνεται ἐν χρόνω και δι’αἰτίαν, το αποστελλόμενο όμως δεν είναι κάτι χρονικό καί πεπερασμένο, αλλά η άχρονη καί αϊδια ενέργεια της τρισυπόστατης φύσεως, που πηγάζει από αυτήν καί η οποία είναι κοινή καί στις τρείς θείες υποστάσεις αϊδίως.
Η φανέρωση καί η χορήγηση του Πνεύματος τελείται έν χρόνω έκ του Υιού καί διά του Υιού, το χορηγείν όμως το έχει ανάρχως ο Υιός, ο οποίος έχει ανάρχως το Πνεύμα αναπαυόμενον σε Αυτόν.48
 Η οικονομική φανέρωση της Αγίας Τριάδος έχει την αιτία της στην
«ἐν τῆ θεολογία ἀϊδια κοινωνία καί σχέση τῶν τριῶν θείων ὁμοουσίων ὑποστάσεων»49. Το Πνεύμα, επομένως, δεν είναι «ἐκ τοῦ Υἱοῦ, ἀλλά σύν τῶ Υἱῶ ἐκ Πατρός» στην αϊδια τριαδική κοινωνία. Περαιτέρω ο Άγιος Γρηγόριος αναλύει ότι το Άγιο Πνεύμα αναπαύεται στον Υιό αιωνίως, γι’ αυτό καί ο Υιός ονομάζεται ταμίας του πνεύματος.50 Το Άγιο Πνεύμα είναι: συνημμένο φυσικώς τῶ Πατρί καί τῶ Υιῶ ἀδιαστάτως τε καί ἀϊδίως51 καί με αυτή την έννοια είναι πνεύμα τού Υιού: Το θεῖον πνεῦμα καλεῖται τοῦ υἱοῦ, ἀλλ’ οὐχ ὡς ἐκ τοῦ υἱοῦ, ἀλλ’ ὡς ἒν τῶ ὑιῶ φυσικῶς ἐξ‘ ἀϊδίου ὂν.52
 Ο τύπος του Filioque σε μία ορθολογική θεώρηση βρίσκει τη θέση του στο σχέδιο της θείας αποκαλύψεως. Αλλά αυτή η φανέρωση του Υιού έν Αγίω Πνεύματι είναι χρονικά περιορισμένη ή είναι αιώνια; Σε αυτή την ερώτηση, απαντά ο Άγιος Γρηγόριος με ένα έξοχο χωρίο του από τα Κεφάλαια Φυσικά, παρόμοιο του οποίου φαίνεται απίθανο ότι θα μπορούσε να βρεθεί στην Βυζαντινή Θεολογική γραμματεία (J.Meyendorff). Το χωρίο αυτό ξαφνιάζει κάπως διότι χρησιμοποιεί τους ψυχολογικούς τύπους, όπως καί ο Αυγουστίνος53: Ἐκεῖνο δέ το Πνεῦμα τοῦ ἀνωτάτου λόγου, οἷον τίς ἒρως ἐστίν ἀπόρρητος τοῦ γεννήτορος πρός αὐτόν τόν ἀπορρήτως γεννηθέντα λόγον˙ ὧ καί αὐτός ὁ τοῦ πατρός ἐπέραστος λόγος καί υἱός χρῆται πρός τον γεννήτορα, ἀλλ’ ὡς ἐκ τοῦ πατρός ἒχων αὐτόν συμπροελθόντα καί συμφυῶς ἐν αὐτῶ ἀναπαυόμενον... Αὓτη γάρ ἡ πατρός τε καί υἱοῦ προαιώνιος χαρά το πνεῦμα τό ἃγιον ἐστιν, ὡς κοινόν μέν αὐτοῖς κατά την χρῆσιν, δι‘ ὃ παρ’ ἀμφοτέρων καί πρός τούς ἀξίους πέμπεται, μόνου δέ τοῦ πατρός καθ’ ὓπαρξιν ὑπάρχον, δι’ ὃ καί παρ’ αὐτοῦ μόνου ἐκπορεύεται καθ’ ὓπαρξιν.54

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄.

“ ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ

  τοῦ ΠΑΛΑΜΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΟΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ

     ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ .”

   Είναι γεγονός ότι στην διδασκαλία του Γρηγορίου Παλαμά βρίσκουμε την δημιουργική καί έν Πνεύματι ελευθερίας παρουσίαση της προγενέστερης του θεολογικού προσδιορισμού55 καί στο ζήτημα της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος.
   Η βάση της θεολογήσεως του είναι οπωσδήποτε η Αγία Γραφή.
Στο έργο του: “Λόγοι αποδεικτικοί Περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος”, στο οποίο περιέχεται κατεξοχήν η διδασκαλία του για την εκπόρευση, παραθέτει πλήθως χωρίων κυρίως από το Ευαγγέλιο
του Ιωάννη καί την Α΄ πρός Κορινθίους επιστολή, του Αποστόλου Παύλου.56 Δεν θα επιμείνουμε όμως στην αγιογραφική θεμελίωση της διδασκαλίας του αλλά στην πατερική, η οποία είναι πλουσιωτάτη.
   Πράγματι, παραθέτει μαρτυρίες των τριών Καππαδόκων – καί ιδιαιτέρως του Γρηγορίου του Θεολόγου καί του Κυρίλλου Αλεξανδρείας. Η αναφορά του σε πατέρες μεταγενέστερους του Κυρίλλου είναιπεριορισμένη. Αναφέρει μονάχα τον Ψευδοδιονύσιο καί τον Ιωάννη Δαμασκηνό. Ενώ γνωρίζει επίσης την θεολογική διεργασία, που είχε συντελεστεί με τον ιερό Φώτιο καί εξής ώς την εποχή του στο ζήτημα της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, δεν αναφέρει ονομαστικά τον Φώτιο. Χρησιμοποιεί ακόμη την Δογματική πανοπλίαν του Ευθυμίου Ζυγαβηνού, όπου απαντά καί ο όρος ἀπόδειξις με την έννοια που του δίνει ο Παλαμάς. Επιπλέον, ο Γρηγόριος είχε υπ’ όψιν του τις πρόσφατες τότε αλλά καί προγενέστερες συζητήσεις57 όπως καί τα σχετικά με το θέμα συγγράμματα του Ιωάννου του Βέκκου.58
   Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε να αναπτύξουμε σύντομα το θέμα των πηγών του Γρηγορίου Παλαμά στο ζήτημα της εκπορεύσεως του
Αγίου Πνεύματος σε τέσσερις παραγράφους: 
1) Οι Καππαδόκες 
2) Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας 
3) Ο Φώτιος 
4) Ο Γρηγόριος Β΄ ο Κύπριος .

1) Οι Καππαδόκες.
 Από όλους τους μεγάλους Πατέρες τους οποίους συναντούμε στην αντιρρητική θεολογία για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος, οι Καππαδόκες είναι εκείνοι που δέσποζαν σε αυτή. Αυτό είναι δικαιολογημένο από την εντυπωσιακή προσφορά τους καί από την
θεολογική σημασία στην σκέψη τους.59
 Τα κύρια σημεία της θεολογίας των Καππαδόκων Πατέρων – Μ.Βασιλείου, Γρηγορίου του Θεολόγου καί Γρηγορίου Νύσσης – ώς
πρός την σχέση των θείων προσώπων είναι τα εξής: 
α) Υπάρχει διάκριση ουσίας καί υπόστασης, η οποία είναι ανάλογη με την υπάρχουσα σχέση μεταξύ κοινού καί ιδίου 
β) Ο Πατήρ σχετίζεται με τον Υιό καί το Άγιο Πνεύμα ώς αίτιο πρός τα αιτιατά γ) Μόνος ο Πατήρ είναι η πηγή καί η αρχή της υπάρξεως του Υιού καί του Αγίου Πνεύματος.60 Είναι βασικό ότι η συζήτηση τείνει να καθιερώσει στενό σύνδεσμο καί συνοχή ανάμεσα στην τριαδική θεολογία των Καππαδόκων πατέρων καί του Γρηγορίου Παλαμά .61 Άς δούμε όμως πως χρησιμοποιεί ο Παλαμάς τους Καππαδόκες στους Αποδεικτικούς Λόγους του, καί πρώτα στον Μ.Βασίλειο. Από τα χωρία του Μ.Βασιλείου, που παραθέτει ο Γρηγόριος Παλαμάς, συνάγεται ότι στηρίζεται στον Μ.Βασίλειο για να υποστηρίξει τα εξής σημεία: 
1) Το Άγιο Πνεύμα προέρχεται, εκπορεύεται έκ του Πατρός, είναι το στόμα του Πατέρα62 
2) Τα ιδιώματα που είναι κοινά στον Πατέρα καί στον Υιό είναι κοινά καί στο Άγιο Πνεύμα63 
3) Η πρόθεση διά μπορεί να εκληφθεί ώς ἐκ επί των κτισμάτων64 4) Οι δωρεές καί η χορηγία των αγαθών στην κτίση, που πηγάζουν από το Άγιο Πνεύμα, είναι ενέργειες του Αγίου Πνεύματος, τις οποίες έχει
αϊδίως65 
5) Το Άγιο Πνεύμα λέγεται πνεῦμα Υἱοῦ διότι διά του Υιού χορηγείται καί εκφαίνεται 66 6) Το Άγιο Πνεύμα λέγεται Πνεῦμα Χριστοῦ .... ὣς κατά τήν φύσιν ὠκειωμένον αὐτῶ 67 
7) Το ότι ο Πατήρ δημιουργεί δια του Υιού το ἡνωμένον τοῦ θελήματος παρίστησιν.68
   Ο Γρηγόριος Θεολόγος τώρα είναι εκείνος από τους Καππαδόκες, στον οποίο ο Γρηγόριος Παλαμάς ανατρέχει πολύ συχνά, συχνότερα από ότι στους άλλους δύο. Από την αναφορά του Παλαμά, στην διδασκαλία του Γρηγορίου Θεολόγου επισημαίνουμε τις κυριότερες έννοιες:
1) Τα τρία πρόσωπα στην Θεότητα έχουν την αναφορά τους στο ένα Πρόσωπο του Θεού Πατρός.69
2) Το Πνεύμα έχει όσα ο Υιός “πλήν τῆς γεννήσεως.”70
3) Η φράση του Γρηγορίου Θεολόγου για τον Υιό “ἡ ἐκ τῆς ἀρχῆς ἀρχή” έχει δημιουργική καί όχι υπαρκτική έννοια.71
4) Ο Υιός είναι μόνον Υιός καί όχι Πατήρ ή προβολεύς.72
5) Ίδιον του Αγίου Πνεύματος είναι το “ἐκ τοῦ πνεῦματος ἐκπορευόμενον”73
6) Ο Πατήρ είναι “ἓνωσις” των άλλων δύο προσώπων στην Αγία Τριάδα “ἐξ οὗ καί πρός ὃν ἀνάγεται τα ἐξῆς”74
7) Ο Υιός είναι “ἀρχή τῶν ὃλων” δηλαδή των κτισμάτων. Άν το Άγιο Πνεύμα είχε την αρχή της υπάρξεως του καί στον Υιό, θα
   ήταν ένα των όλων: “Δεῖξον ὃτι γέγονε το πνεῦμα καί τότε τῶ Υἱῶ δός”75
8) “Πάντα ὃσα ἒχει ὁ Πατήρ, τοῦ Υἱοῦ ἐστιν ἀνεῦ τῆς αἰτίας” Η απονομή επομένως των ιδιοτήτων μιάς θείας Υποστάσεως καί σε δεύτερη – στον Υιό – επιφέρει σύγχυση των υποστατικών ιδιωμάτων.76
9) Η σχέση των Προσώπων καί η τάξη στην Αγία Τριάδα είναι μυστήριο, που γνωρίζει μόνο η ίδια η Αγία Τριάδα καί εκείνοι στους οποίους Αυτή θα το αποκαλύψει77
10)Η προαρίθμηση καί υπαρίθμηση των τριών Προσώπων στην Γραφή δηλώνει την ισοτιμία της φύσεως78
11)Η αποστολή είναι ευδοκία του Πατρός79.
   Σχετικά με την χρησιμοποίηση έργων του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, του “ἀδελφοῦ καί ἀδελφά φρονοῦντος”80, στους Αποδεικτικούς Λόγους παρατηρούμε τα εξής:
1) Ο Γρηγόριος Παλαμάς χρησιμοποιεί το εξής χωρίο από το λόγο Περί Θεογνωσίας του Γρηγορίου Νύσσης. Ένα έργο που δεν σώζεται σήμερα: “Πνεῦμα δέ το τῆς πατρικῆς ἐκπορευόμενον ὑποστάσεως. Τούτου γάρ ἓνεκα καί πνεῦμα στόματος ἀλλ’ οὐχί καί τον λόγον στόματος ὁ Δαβίδ εἲρηκεν, ἳνα την ἐκπορευτικήν ἰδιότητα τῶ πατρί μόνῳ προσοῦσαν πιστώσηται”81 Με την χρήση αυτού του χωρίου ο Γρηγόριος αποσκοπεί να θεμελιώσει το ακοινώνητο του υποστατικού ιδιώματος του Πατρός, ο οποίος μόνος εκπορεύει καθ’ ύπαρξιν το Άγιο Πνεύμα.82
    Αυτό το χωρίο φαίνεται ότι ήταν ένα από τα σημαντικά στη διαμάχη για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος. Τον 13ο αι. μάλισταχρησιμοποιήθηκε καί από τους ενωτικούς καί από τους ανθενωτικούς, ο δέ Κωνσταντίνος Μελιτηνιώτης, γνωστός ενωτικός, κατηγορεί τους ανθενωτικούς ότι σκολίως ἐκακούργησαν. Το χωρίο με τηναντικατάσταση της λέξεως “τῶ Πνεύματι” με “τῶ Πατρί” ὁ “Τῆς ἐκτεθείσης τήν τῶ Πνεύματι λέξιν μετεποίησαν εἰς την τῶ Πατρί” αναφέρει: “ βουλόμενοι παραστῆσαι τοῦ Πατρός εἶναι τό ἐκπορευτικόν ἲδιον ὣς στερῆσαι τόν Υἱόν ἐντεῦθεν αὐτοῦ καί δεῖξαι σύν τῶ Πατρί μή μετέχοντα.”83
2) Ο ιερός Παλαμάς χρησιμοποιεί επίσης το χωρίο “προθεωρεῖσθαι τόν Υἱόν κατά τόν τῆς αἰτίας λόγον τῆς τοῦ Πνεύματος ὑποστάσεως”, από τον πρώτο Αντιρρητικόν πρός Ευνόμιον του Γρηγορίου Νύσσης. Το χωρίο αυτό χρησιμοποιούσαν οι λατινόφρωνες, για να υποστηρίξουν προφανώς ότι ο Υιός είναι η υποστατική αιτία του Πνεύματος.84
    Ο Παλαμάς στην προσπάθεια του να ερμηνεύσει το χωρίο, λέει ότι προθεωρείται βεβαίως ο Υιός, αλλά όχι κατά τον λόγο της αιτίας του Πνεύματος, αλλά κατά τον λόγο της δικής του (του Υιού) υποστάσεως από τον Πατέρα , διότι ακούγοντας κάποιος το όνομα “Πατήρ” σκέφτεται αμέσως το “γέννημα”, τόν Υιό. “ Καί διά τοῦτο ὁ Υἱός πρό τοῦ Πνεύματος ἐστι καθ’ ὓπαρξιν οὐδαμῶς.”

   Για την επίρρωση αυτής της θέσεως προσθέτει ο Παλαμάς καί το εξής χωρίο του Νύσσης από το ίδιο έργο: “Ὡς συνάπτεται τῶ Πατρί ὁ Υἱός καί το ἐξ ‘ αὐτοῦ εἶναι ἒχων οὐχ ὑστερίζει κατά τήν ὓπαρξιν, οὓτω πάλιν καί τοῦ μονογενοῦς ἒχεται τό Πνεῦμα τό ἃγιον, ἐπινοίᾳ μόνον κατά τόν τῆς αἰτίας λόγον προθεωρουμένου τῆς τοῦ Πνεύματος ὑποστάσεως”85 Καί διατυπώνει συμπερασματικά ότι “ἃμα ἐστίν ὁ Πατήρ καί ὁ Υἱός καί το Πνεῦμα τό Ἃγιον”86
3) Άλλο απόσπασμα από τον Νύσσης, που παραθέτει ο Παλαμάς είναι το εξής: “ … ἐπί τῆς ἁγίας Τριάδος ... ἓν πρόσωπον καί το αὐτό τοῦ Πατρός, ἐξ οὗπερ ὁ Υἱός γεννᾶται καί το Πνεῦμα το ἃγιον ἐκπορεύεται. Διό καί κυρίως τόν ἓνα αἲτιον μετά τῶν αὐτοῦ αἰτιατῶν ἓνα Θεόν φάμεν τεθαρρηκότως”87 Με αυτό το απόσπασμα ο ιερός Παλαμάς θέλει να καταδείξει την αλήθεια ότι μόνος αίτιος στην Αγία Τριάδα είναι ο Πατήρ, στον οποίο ανήκει η εκπορευτική ιδιότητα.
4) Σημαντικό είναι καί το χωρίο από το έργο Πρός Αβλάβιον του Γρηγορίου Νύσσης: “ … το ἀπαράλλακτο τῆς θείας φύσεως ὁμολογοῦντες τήν κατά το αἲτον καί αἰτιατόν διαφοράν οὐκ ἀρνούμεθα, ἐν ὧ μόνῳ διακρίνεσθαι τό ἓτερον τοῦ ἑτέρου καταλαμβάνομεν, τῶ το μέν αἲτιον πιστεύειν εἶναι, το δέ ἐκ τοῦ αἰτίου, καί τοῦ ἐξ αἰτίας ὂντος πάλιν ἂλλην διαφοράν ἐννοοῦμεν. Το μέν γάρ προσεχῶς ἐκ τοῦ πρώτου, τό δέ διά τοῦ προσεχῶς ἐκ τοῦ πρώτου˙ ὣστε καί το μονογενές ἀναμφίβολον ἐπί τοῦ υἱοῦ μένειν καί το ἐκ τοῦ πατρός εἶναι τό πνεῦμα μή ἀμφιβάλλειν, τῆς τοῦ υἱοῦ μεσιτείας καί ἑαυτῶ τό μονογενές φυλλατούσης καί το πνεῦμα τῆς φυσικῆς πρός τόν πατέρα σχέσεως μή ἀπειργούσης.”88
   Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς έχει συνείδηση της ερμηνευτικής δυσκολίας, που προβάλλει το παραπάνω χωρίο του Νύσσης, το οποίο χρησιμοποιούσαν οι Λατίνοι, καί επιχειρεί μια εκτενή ερμηνεία, για να “ἀνακαθάρῃ τοῖς πᾶσι το ἐν ταύτῃ δύσληπτον, ὃ αὐτοῖς (=Λατίνοις) καί τήν πλάνην ὣς ἐπίπαν ἀπειργάσατο”89 Με αυτή την ερμηνεία ο Γρηγόριος Παλαμάς υποστηρίζει ότι: 
α)ο Γρ. Νύσσης, αντίθετα πρός τις θέσεις των Λατίνων, αναφέρει σαφώς ένα αίτιο στη θεότητα 
β) Ο Υιός δεν εμποδίζει την άμεση σχέση του Πνεύματος πρός τον Πατέρα 
γ) Στη θεία φύση κατανοείται αίτιο (ο Πατήρ) καί αιτιατά (ο Υιός καί το Άγιο Πνεύμα) 
δ) Η “ άλλη διαφορά ” στα αιτιατά δεν σημαίνει ότι το ένα είναι καί αίτιο (δηλαδή ο Υιός, κατά τους ισχυρισμούς των Λατίνων) αλλά ότι το ένα είναι Υιός ενώ το άλλο δεν είναι Υιός αλλά το Πνεύμα.
5) Ο Γρηγόριος Παλαμάς τέλος χρησιμοποιεί τον Γρηγόριο Νύσση, για να δηλώσει ότι το Άγιο Πνεύμα φανερώνεται διά του Υιού στους ανθρώπους90 καί ότι “συμπαρομαρτεῖ ”, δηλαδή συνακολουθεί στο Λόγο τον οποίο εκφαίνει αϊδίως “ὡς συνακολουθούσης ἀδιαστάτως τέ καί ἀχρόνως τῆ γεννήσει τῆς ἐκπορεύσεως”91
    Παρατηρούμε λοιπόν ότι ο Γρηγόριος Παλαμάς στη διδασκαλία του για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος στηρίχθηκε στον Γρηγόριο Νύσσης προσπαθώντας μάλιστα να ερμηνεύσει σύμφωνα με τις ανατολικές θέσεις χωρία του Νύσσης, που χρησιμοποίησαν οι Δυτικοί, για να υποστηρίξουν την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος καί εκ του Υιού.

2) Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας.
     Η διδασκαλία του Κυρίλλου Αλεξανδρείας για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος κατέστη σημείο αντιλεγόμενο σε όλη την θεολογική γραμματεία περί Αγίου Πνεύματος. Έτσι, οι μέν Ορθολογιστές προσφεύγουν σε αυτήν σαν σε πολύτιμη πηγή στην προσπάθεια διατύπωσης της ορθολογιστικής διδασκαλίας για την εκπόρευση, ενώ παράλληλα οι Δυτικοί αντλούν από αυτήν επιχειρήματα για την στήριξη του Filioque 92 θα μπορούσαμε ακόμη να υποθέσουμε ότι χωρίς τις πνευματολογικές διαμάχες ανάμεσα σε Έλληνες καί Λατίνους η κριτική, που απευθύνθηκε στον Κύριλλο για την καί έκ του Υιού εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος καί η οποία άρχισε με τον Θεοδ. Κύρου , θα έμενε οριστικά απαρατήρητη.93
     Ο Γρηγόριος Παλαμάς, όχι μόνο δεν διστάζει να προσφύγει στον Κύριλλο – άν καί έχει σαφή γνώση της προβληματικής της πνευματολογίας του – αλλά κάνει καί διαψιλή χρήση χωρίων από τα έργα του.94
     Η ανάγκη αντιρρητικής αναφοράς πρός τους Λατίνους τον οδήγησε ίσως στο να παραθέσει καί να προσπαθήσει να ερμηνεύσει σύμφωνα με τις θέσεις των Ορθοδόξων τα χωρία του Κυρίλλου, που χρησιμοποιούσαν καί εκείνοι.95 Είναι δέ γνωστό ότι οι συνήγοροι των ορθοδόξων δογμάτων στην υστεροβυζαντινή περίοδο δεν είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο το πρόβλημα των λατινικών δογματικών διδασκαλιών στην καθαρώς δυτική λατινική τους μορφή, αλλά είχαν να αντιμετωπίσουν καί τις διάφορες ερμηνείες, που δόθηκαν στην διδασκαλία των Ελλήνων Πατέρων. Άς σημειωθεί ότι οι ερμηνείες αυτές άρχισαν από τον ΙΓ΄ αιώνα να διατυπώνονται από τους Έλληνες λατινόφρονες στο Βυζάντιο.96
     Ο Γρηγόριος Παλαμάς βέβαια παραθέτει καί χωρία του Κυρίλλου, που μιλούν σαφώς για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος έκ του Πατρός. Πιστεύει ότι οἱ λατινικῶς φρονοῦντες, πολλά καί τῶν του μεγάλου Ἀθανασίου καί τῶν τοῦ θείου Κυρίλλου παρενόησαν καί περιέτρεψαν κακῶς.97 Θεωρεί, επίσης, ότι ο Άγιος Κύριλλος συκοφαντήθηκε ότι δηλαδή πίστευε ότι το Άγιο Πνεύμα έχει την ύπαρξη του από την υπόσταση του Υιού καί προσθέτει ότι ο Άγιος Κύριλλος ισχυρίσθηκε εγγράφως ότι το Πνεύμα είναι ἲδιον τοῦ Υἱοῦ καί οὐκ ἀλλόζοιον ... ἀλλ’ οὐκ ἐκ τοῦ Υἱοῦ.98
   Στο έργο του Αυτεπιγραφαί, το οποίο γράφτηκε για να αντικρούσει ανάλογο έργο του Πατριάρχη Ιωάννη Βέκκου99, ο Παλαμάς καταλογίζει στον Ιωάννη Βέκκο εσφαλμένη ερμηνεία των πατερικών χωρίων λέγοντας σε μια συμπερασματική διατύπωση: φανερόν οὖν ὃτι μέν τῶν ἁγίων ῥήσεις ἒχουσιν εὐσεβῶς τε καί καλῶς, ἐκλαμβάνονται δέ παρά τοῦ συνειληχότος καί καταγράψαντος ἐνταῦθα ταῦτα κακῶς τε καί δυσσεβῶς.100
   Ο Γρηγόριος Παλαμάς υποστηρίζει ότι όσες φορές ο Κύριλλος Αλεξανδρείας λέει ότι το Πνεύμα είναι από την ουσία του Υιού, το κάνει για να εξάρει την ομοουσιότητα του Υιού πρός τον Πατέρα αλλά καί του ιδίου του Πνεύματος πρός τα άλλα δύο πρόσωπα. Καί αυτό αιτιολογείται, άν λάβουμε υπ’όψιν μας ότι ο Κύριλλος έγραψε τις σχετικές εκφάνσεις αντιμετωπίζοντας τούς ἀντιλέγοντας τῶ ὁμοουσίω.101
   Άλλη μια περίπτωση, τέλος που επισημαίνει ο Γρηγόριος Παλαμάς στα χωρία του Κυρίλλου, που μιλούν για την πρόοδο του Πνεύματος από τον Πατέρα καί τον Υιό, είναι εκείνη που αναφέρεται στην χορήγηση της ενέργειας του Πνεύματος στους ανθρώπους, η οποία γίνεται έκ του Πατρός καί έκ του Υιού.102

3) Ο Φώτιος.
 Ο Ιερός Φώτιος είναι ο πρώτος ο οποίος εξέθεσε συστηματικά την ορθόδοξη διδασκαλία για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος. Οι προγενέστεροι από αυτόν πατέρες ασχολούνται περιστασιακά με το θέμα της εκπορεύσεως, διότι αυτό το θέμα δεν είχε απασχολήσει την ανατολική Εκκλησία ώς τον Θ΄αι. Από την εποχή του Φωτίου καί εξής όμως το ζήτημα της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος έγινε θεολογικό πρόβλημα για την ορθόδοξη ανατολή.103
 Η δράση του Μ.Φωτίου συμπίπτει με σπουδαία καί επικίνδυνη κρίση στην Εκκλησία. Πρόκειται για τον φοβερό σάλο που προκαλούσε στην ενωμένη Εκκλησία ο επίσκοπος της παλαιάς Ρώμης καί μερικοί θεολόγοι της Δύσεως εξαιτίας των αντιλήψεων τους περί Αγ. Πνεύματος καί περί Εκκλησίας.104 Έτσι, η πνευματολογία του Φωτίου προβάλλει ώς απάντηση του ιδίου του σώματος της Εκκλησίας , το οποίο αγωνίστηκε για να υπερβεί την κρίση των καιρών.105 Η προσφορά του δε υπήρξε τόσο σημαντική, ώστε αποτέλεσε σταθμό στην πνευματολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Κανένας θεολόγος μετά από αυτόν γράφοντας περί Αγίου Πνεύματος, δεν μπορεί να αγνοεί την Μυσταγωγία τοῦ Φωτίου.
 Η πνευματολογία του ιερού Φωτίου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κυρίως ώς μια διδασκαλία της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος. Ο ιερός Φώτιος με την πνευματολογία του έρχεται όχι μόνο να απαντήσει στις καινοτομίες αλλά καί να θέσει με θετικό τρόπο τις βάσεις για μια θεολογία της εκπορεύσεως. Η θεολογία αυτή είναι ανακεφαλαίωση της όλης πατερικής πνευματολογίας αλλά συγχρόνως καί μια νέα κατανόηση της εν Αγίω Πνεύματι. Αυτή η νέα κατανόηση θα βρεί αναμφίβολα το αποκορύφωμα της στην παλαμική πνευματολογία καί θα στηριχθεί στην διδασκαλία του Μ.Φωτίου για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος. Ο Φώτιος άνοιξε τον δρόμο, για να δώσει ο Άγ.Γρηγόριος Παλαμάς σε μία άλλη κρίσιμη εποχή, με σαφήνεια τομέτρο της ορθόδοξης πνευματολογίας.106
 Αποτελεί όμως θέμα προβληματισμού το γεγονός ότι, ενώ ο Γρηγ. Παλαμάς προϋποθέτει τη διδασκαλία του Φωτίου για την εκπόρευση, δεν τον αναφέρει πουθενά στα πνευματολογικά του έργα. Ο Καθηγητής Παν. Χρήστου εξέφρασε την άποψη ότι επειδή η διαφωνία μεταξύ Ανατολικής καί Δυτικής Εκκλησίας για το ζήτημα του Filioque εκδηλώθηκε πρώτα κατά τους χρόνους του Φωτίου, ο Γρηγόριος καταφεύγει σε προγενέστερες μαρτυρίες ισχυρές για όλους. Τις γνώμες του Φωτίου άλλωστε οικειοποιούνται οι μεταγενέστεροι, άν καί η προσωπικότητα του είχε περιβληθεί με τείχος σιωπής λόγω της δυσπιστίας πρός αυτόν τον κύκλο των ζηλωτών.107
Η συμβολή του Φωτίου στο ζήτημα της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος έγκειται πρωτίστως στην διάκριση μεταξύ της “καθ’ ὓπαρξιν” καί της “κατ’ ἐνέργειαν” εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος μεταξύ δηλαδή της προαιώνιας εκπορεύσεως του Πνεύματος από μόνο τον Πατέρα καί της αποστολής του έν χρόνω διά του Υιού.108
 Η διδασκαλία όμως αυτή χρειαζόταν συμπλήρωση, διότι ο ιερός Φώτιος εμμένοντας στην καθ’ ύπαρξιν εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος έκ μόνου του Πατρός , δέχεται την συμμετοχή του Υιού μόνο στην έν χρόνω αποστολή του Πνεύματος . Η συμπλήρωση έγινε από τον Γρ.Κύπριο καί τον Γρ.Παλαμά, οι οποίοι διευκρίνησαν ότι η εκπόρευση του Αγ.Πνεύματος έκ Πατρός δι’ Υιού είναι η “κατ’ἒκφανσιν” ή “κατ’ ἐνέργειαν” εκπόρευση, η οποία δεν είναι μόνο έγχρονη, αλλά επεκτείνεται καί στη αϊδια ζωή της Αγίας Τριάδας.109

4) Ο Γρηγόριος Β΄ ο Κύπριος.
  Οι σύγχρονοι μελετητές του Αγ.Γρηγορίου του Παλαμά τονίζουν ότι η θεολογική αντίληψη του Πατριάρχου Γρηγορίου Β΄ του Κύπριου είχε ουσιαστική επίδραση στην πνευματολογία του Παλαμά. Ο τελευταίος χωρίς να απορρίπτει το “δι’ Υἱοῦ” του Γρηγορίου Κύπριου προχωρεί καί στην αποδοχή της διατυπώσεως “ἒκ τοῦ Υἱοῦ ” με τον όρο ότι δεν προβάλλεται η έννοια της πατρικής μοναρχίας.
  Ακόμη, δεχόμενος ο Γρηγόριος Παλαμάς την έννοια της διττής εκπορεύσεως (την υποστατική έκ μόνου του Πατρός καί την αιώνια έκλαμψη, πρόοδο ή έκχυση δι’ Υιού) οδηγείται στο επίκεντρο της θεολογίας του ΙΔ΄αι., δηλαδή στην διάκριση καί συγχρόνως στον άμεσο σύνδεσμο “Θεολογίας” καί “Οικονομίας”.110
  Στην έρευνα βεβαίως έχουν εκφρασθεί καί απόψεις , που δεν αποδέχονται την θεολογία του Πατριάρχου Γρηγορίου Β΄ του Κυπρίου ώς προδρομική της θεολογίας καί ιδιαιτέρως της πνευματολογίας του Γρηγορίου Παλαμά .111

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.

   Ο Γρηγόριος Παλαμάς, ο κορυφαίος Θεολόγος του ΙΔ΄ αι. ενσωμάτωσε στην καθ’ όλου πνευματολογία του καί ειδικότερα στην διδασκαλία για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος στην προγενέστερη Εκκλησιαστική παράδοση στην διδασκαλία των Καππαδόκων Πατέρων, του Κυρίλλου Αλεξανδρείας, του Ιερού Φωτίου καί του Πατριάρχου Γρηγορίου Β΄ του Κύπριου.

   Έτσι, πραγματοποίησε τη δική του συμβολή στη διδασκαλία για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος . Αυτή συνίσταται κυρίως στα εξής σημεία:

 1. Στην διατύπωση ότι το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται ἒκ τῆς θείας φύσεως ἀλλά καθ’ὑπόστασιν μόνην την πατρικήν.

 2. Στην διευκρίνηση ότι η άχρονη υποστατική προέλευση του Αγίου Πνεύματος έκ μόνου του Πατέρα διακρίνεται ριζικά από την κατ’ ἐνέργειαν φανέρωση του Αγίου Πνεύματος έν χρόνω που αποτελεί ενιαία τριαδική ενέργεια.

 3. Στην επισήμανση ότι η κατ’ ἐνέργειαν φανέρωση του Αγίου Πνεύματος δεν είναι μόνο ἒχρονη αλλά καί ἂχρονη μέσα στην αϊδια κοινωνία των Προσώπων της Αγίας Τριάδας.

Τέλος καί τῶ Θεῶ δόξα.

Βοστώνη , Δεκεμβρίου 15 , 2001 .

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.

Α) ΠΗΓΕΣ:

Ø Γρηγορίου Παλαμά, Λόγοι Αποδεικτικοί δύο, εκδ. Β.Bobrinsky, Γρηγορίου Παλαμά Συγγράμματα, τόμος Α΄, σσ. 23-153, εκδ. οίκος Καραμάνος, Θεσσαλονίκη 1988.

Ø Γρηγορίου Παλαμά, Αντεπιγραφαί, εκδ. Παν.Παπαευαγγέλου, Γρηγορίου του Παλαμά Συγγράμματα, τόμος Α΄, σσ. 161-175, εκδ. οίκος Καραμάνος, Θεσσαλονίκη 1988.

Ø Γρηγορίου Παλαμά, Κεφάλαια Φυσικά καί Θεολογικά, εκδ. Π. Χρήστου, εκδ. οίκος Καραμάνος, Θεσσαλονίκη 1992.

Ø Κων/νου Μελιτηνιώτου, Λόγοι Αντιρρητικοί δύο, εκδ. Μ. Ορφανού, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα 1994.

Β) ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ:

Ø Δεντάκη Β., Βυζαντινή εκκλησιαστική Γραμματολογία, τόμος Δ΄, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1988.

Ø Δημητρακόπουλου Γ., Αυγουστίνος καί Γρηγόριος Παλαμάς, Τα προβλήματα των Αριστοτελικών κατηγοριών καί της τριαδικής ψυχοθεολογίας, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 1997.

Ø Evdokimov P., Το Άγιο Πνεύμα στην Ορθόδοξη Παράδοση, Θεσσαλονίκη 1987.

Ø Θεοδώρου Α., Η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία Κυρίλλου του Αλεξανδρείας, Θεολογία τόμος ΜΔ΄,

 1973, τεύχη 3 – 4, σσ. 561 – 582.

Ø Ιωαννίδη Νικ.(Πρωτοπρ.), Ο Ιωσήφ Βρυέννιος .. Βίος – έργο – διδασκαλία, Αθήνα 1985.

Ø Λιάλου Δ., Πνευματολογικές επισημάνσεις επί του Θ΄ Αναθεματισμού της Γ΄ Επιστολής του Αγίου Κυρίλλου πρός Νεστόριο, στα Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα: Το Άγιο Πνεύμα, Θεσσαλονίκη 1992.

Ø Μαντζαρίδου Γ., Παλαμικά, εκδ. Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1983.

Ø Meyendorff J., Το Άγιο Πνεύμα στην Θεολογία του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά, στα Πρακτικά Θεολογικού Συνεδρίου πρός τιμήν καί μνήμην του έν Αγίοις Πατρός ημών Γρηγορίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά, Θεσσαλονίκη 1986.

 ____________ A Study of Gregory Palamas (trans by G. Lawrence), St.Vladimir’s Seminary Press, N.Y 1998.

 ____________ Initation à la theologia Byzantine l’ histoire et la

 doctrine, Paris 1975.

Ø Ορφανού Μ., Ο Υιός καί το Άγιο Πνεύμα είς την Τριαδολογία του Μ.Βασιλείου, Αθήνα 1976.

 ____________ Η υπό των Πατέρων Ερμηνεία της παραδόσεως, εκδ.Συμμετρία, Αθήνα 1994.

 ____________ Η εκπόρευσις του Αγ. Πνεύματος κατά τον Ιερόν Φώτιο.

 ____________ The procession of the Holy Spirit according to

 certain Greek Fathers, Θεολογία τόμος. N΄, 1979, τεύχος Δ΄, σσ.

 763 – 778, καί τόμος ΝΑ΄, 1980, τεύχος 1, σσ. 87 – 107 τεύχος 2, σσ. 276 – 299 , τεύχος 3 , σσ. 436 – 461 , τεύχος 4, σσ. 739 – 747.

Ø Παναγιωτοπούλου Α., Ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ώς αντιρρητικός θεολόγος καί ο Θεολόγος σήμερα, στο “Ο Άγιος

 Γρηγόριος Παλαμάς καί ο κοινωνικός βίος”: Ημερίς Θεολογικής Γραμματείας Μέσων Χρόνων, Μάνδρα – Αττικής, Μαϊος 1997, σσ. 29 – 40.(βλέπε επίσης: της ιδίας, ο.π., περιοδ. Θεολογία, τόμος 75, τχ.2ον, Ιούλιος – Δεκέμβριος 2004, σσ. 731-742.)

Ø Παπαδόπουλου Στ., Ο Διδάσκαλος είς την Εκκλησία, Εκκλησία 1976, τεύχος 3 – 4 , σς. 59 – 61

  ____________ Πατρολογία Β΄, Αθήνα 1990.

Ø Ράντοβιτς Αμφ., Το Μυστήριο της Αγίας Τριάδος κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1973.

Ø Σαββάτου Χρυσ., Αναφορές κατά τον ΙΓ΄αι. στο Βυζάντιο για αλλοιώσεις έργων καί χωρίων του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, Θεολογία, τόμος ΞΣΤ΄, τεύχ. 1, σσ. 112 – 126.

  ____________ Χρήσις καί παράχρησις χωρίων του Μ.Βασιλείου

 είς τας συζητήσεις περί Filioque, Θεολογία, τόμος ΞΖ΄ τεύχ.1, σσ. 157 – 174.

 ____________ Η θεολογική ορολογία καί προβληματική της

 Πνευματολογίας Γρηγορίου Β΄του Κύπριου (Διατριβή), εκδ. Επέκταση, Κατερίνη 1997.

Ø ____________ Η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του Αγ.Γρηγορίου Παλαμά, στο Ο Άγιος Γρηγόριος

 Παλαμάς καί ο κοινωνικός βίος: Ημερίς Θεολογικής Γραμματείας Μέσων Χρόνων, Μάνδρα – Αττικής, Μαϊος 1997, σσ. 73 – 77.

Ø Σκουτέρη Κ., Αναφορά είς την πνευματολογία του Μ.Φωτίου, Εκκλησία, 1976, τεύχ. 3 –4 , σσ. 61 – 65.

 ____________ Τα 39 Άρθρα της Αγγλικής Εκκλησίας υπό το φώς της Ορθοδόξου Συμβολικής παραδόσεως, Αθήνα 1982.

Ø Σωτηρόπουλου Χ., Θέματα Θεολογίας του ΙΔ΄αι., Αθήνα 1986.

Ø Χρήστου Π., Βαρλαάμ ο Καλαβρός, Θ.Η.Ε, τόμος 3 ος.

 ____________ Εισαγωγή, ΓΠΣ 1, Θεσσαλονίκη 1988.

Ø Smuloters P., Saint Augustine; le Saint - Espirit Charite στο

 Dictionaire de Spiritualite, tome Ν, Paris 1961, στ.1279-1283.

Του Cπυρίδωνος Β. Cτολίγκα Θεολόγου – Κοινωνιολόγου (Τh.M) τ.Πολιτικού Τμήματος Νομικής Σχολής -Αθηνών.
* Υπέρ υγείας του Σεβασμιωτάτου Γέροντος Χαλκηδόνος κ.Ιωακείμ ως αντίδωρο για την πολύτιμη βοήθεια του καί την έμπρακτη έν Χριστώ αγάπη του.
** Η παρούσα μελέτη δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Εκκλησιαστικός Φάρος (επιστημονικό Θεολογικό περιοδικό σύγγραμμα του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας), τόμος ΟΣΤ ’ (2005), σσ. 165 – 193. 

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ.

ΚΕΦ.Α΄ … «Η Διδασκαλία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος.»

1. Καθ’ύπαρξιν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος.

2. Κατ’ ενέργειαν πρόοδος του Αγίου Πνεύματος.

Ø α. Κατ’ ενέργεια έγχρονη πρόοδος.

Ø β. Κατ’ενέργεια άχρονη πρόοδος.

ΚΕΦ.Β΄ … «Οι Πηγές της διδασκαλίας του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος.»

  1. Οι Καππαδόκες.

  2. Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας.

  3. Ο Φώτιος.

  4. Ο Γρηγόριος Β΄ ο Κύπριος.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

 α) Πηγές.
   β) Βοηθήματα.

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ.
ΓΠΣ 1: Γρηγορίου του Παλαμά Συγγράμματα, εκδ.B Bobrinsky.
Π. Παπαευαγγέλου, J.Meyendorff, Π. Χρήστου
Θεσσαλονίκη 1988.
ΓΠΣ 5: Γρηγορίου του Παλαμά Συγγράμματα, εκδ. Π.Κ.Χρήστου,
Θεσσαλονίκη 1992.
D.S: Dictionaire de Spiritualite, Paris 1961.
ΘΗΕ: Θρησκευτική καί ηθική εγκυκλοπαίδεια, εκδ. Μαρτίκου, Αθήνα 1962 – 1968.

1Βλ. J.Meyendorff , A study of Gregory Palamas , St.Vladimir’s Seminary Press , Crestwood , New
York 1998 , p.228 .
2Με εξαίρεση βέβαια το έργο «Λόγος είς τόν βίον του Οσίου Πέτρου του Αθωνίτου » , το οποίο είναι
το πρώτο από τα συγγράμματα του Γρηγορίου του Παλαμά , γραμμένο το 1333 . Βλέπε Π.Χρήστου ,
Εισαγωγή ΓΠΣ 5 , σ.126 .
3Για τον Βαρλαάμ , βλ. Π. Χρήστου « Βαρλαάμ ο Καλαβρός» , Θ.Η.Ε τόμος 3ος , σσ. 624-627 .
4Βλ. Π.Χρήστου , Εισαγωγή ΓΠΣ 1 , σ. 9 .
5Βλ. Β.Δεντάκης , Βυζαντινή Εκκλησιαστική Γραμματολογία , Τόμος 4ος , σσ. 94 –95 , καθώς επίσης
Χ.Σωτηρόπουλου , Θέματα θεολογίας του ΙΔ΄ αιώνος , σ. 14 .
6Βλ. Π.Χρήστου , ΓΠΣ 1 , σ. 10 .
7Ενδιαφέρουσα είναι η άποψη που διατυπώνει ο J.Meyendorff “ Palamas was fiercely faithful to
doctrinal Orthodoxy , but he was not systematically anti – Latin , as is proved by his attempts , and
those of his followers , to explain his point of view to any Westerners whom he could reach , the
Genoese of Galata , the Hospitalers of Rhodes and , later , the Legate of Urban V.” , βλέπε
J.Meyendorff : A study of Gregory Palamas , p. 229
8Γρηγορίου Παλαμά , Περί Εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος , Λόγος Β΄ 73 , σ. 144 (στο εξής :
Περί εκπορεύσεως ... Α΄ ή Β΄ ) .
9Αυτόθι , Α΄ 29 , σ.54 .
10  Αυτόθι , Α΄ 29 , σ. 55 .
11Αυτόθι , Β΄ 65 , σ. 137.
12« Τίς δ’ οὐκ οἶδεν , ὡς ὑποστατικόν ἐπί τῆς θεότητος τό αἲτιον ἐστίν ; Οὐκοῦν , εἰ μόνος ὁ
Πατήρ αἲτιος καί μόνος ἀρχή καί πηγή θεότητος , οὐδεμία ἂρα τῶν θείων ὑποστάσεων
ἑτέρα αἰτία καί ἀρχή καί πηγή θεότητος ἐστίν » . Αυτόθι , Β΄ 36 , σ.110 .
13« Ἐκεῖ δέ πάντῃ τε καί πάντως εἶς πατήρ , εἶς αἲτιος ˙ οὐ γάρ ἐστι τό γόνιμον ἀμφοῖν ,
ἀλλά μία πηγαία θεότης , ὁ Πατήρ . » Αυτόθι , Β΄ 33 , σ.108 .
14  Αυτόθι , Α΄1 , σ.28 .
15  Αυτόθι , Ευχή (στ. 26-27) , σ.25
16Γρηγορίου Παλαμά , Περί ἐκπορεύσεως ... , Β΄ 15 , σσ. 92-93 .
17« .... εἷς ἡµῖν Θεός καί μοναρχία το προσκυνούμενον . » Αυτόθι , Α΄ 13 , σ.40
Για τις δογματικές αλήθειες που διασφαλίζει η μοναρχία του Θεού πρβλ. Χ.Σωτηρόπουλου , Θέματα
Θεολογικά του ΙΔ΄αιώνος .
18Αυτόθι , Α΄ 6 , σ.34 .
19Αυτόθι , Α΄ 7 , σ.34 .
20Αυτόθι , Α΄ 13 , σ.40 .
21Αυτόθι , Α΄ 15 , σ. 44 .
22Αυτόθι , Α΄15 , σ. 43 .
23Αυτόθι , Α΄ 37 , σ. 68 (βλέπε επίσης : Α΄ 12 , σ.39 « πολύθεος πλάνη » ).
24Αυτόθι , Α΄ 15 , σ.44 .
25Αυτόθι , Α΄ 14 , σ. 43 .
26Αυτόθι , Α΄ 14 , σ. 41
 27   Αυτόθι , Α΄ 23 , σ.52 .
 28  Αυτόθι , Α΄ 40 , σ.70 .
29Βλ. J. Meyendorff , ὃπ. παρ. σ.230 .
30Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως .... , Β΄ 18 , σ. 95 .
31Αυτόθι , Α΄ 22 , σ.51 .
32  Αυτόθι , Α΄ 29 , σσ. 54-55 καί Β΄ 15 , σ. 92 : « Ἐπέμφθη .... καί δι’ αἰτίαν , μᾶλλον δέ διά
πολλάς αἰτίας ˙ ἳνα μένῃ , φησί , μεθ’ ὑµῶν εἰς τόν αἰῶνα ἳνα ὑµᾶς διδάξῃ καί ὑπομνήσῃ
πάντα ἃ εἶπον ὑµῖν , ἳνα μαρτυρήσῃ περί ἐμοῦ ... ἳνα ἐλέγξῃ τόν κόσμον ... ἳνα ἐμέ
δοξάσῃ .... »
33Αυτόθι , Β΄ 12 , σ.88 .
34Αυτόθι , Β΄ 20 , σ. 96 .
35Αυτόθι , Α΄ 19 , σ. 47 .
36Αυτόθι , Β΄ 10 , σ. 86 . Βλέπε καί Β΄ 64 , σ. 135 : « Ἐκκέχυται τοίνυν οὐσιωδῶς δι’ ἡµᾶς καί
μεθ’ ἡµᾶς ˙ αὐτό γάρ ἐφανερώθη δι’ ἑαυτοῦ την θείαν δύναμιν παρέχον , ἀλλά καί
παρέστιν ἀεί οὐσιωδῶς ἡµῖν , πάντως δέ καί καθ’ ὑπόστασιν , κἂν ἡμεῖς τῆς οὐσίας ἢ τῆς
ὑποστάσεως ἣκιστα μετέχωμεν , ἀλλά τῆς χάριτος . »
Βλέπε καί Β΄ 75 , σ. 146 : « Οὐ γάρ αὐτή καθ’ ἑαυτήν ἡ οὐσία καί ἡ ὑπόστασις φανεροῦται
ποτε τοῦ θείου πνεύματος . »
Πρβλ. καί J. Meyendorff, μνημ. έργο, σ. 231: “ To prove, in his writings against Barlaam and
Akindynos, that energy is quite distinct from the essence, Palamas tries to show that the charisms of the
Spirit which are granted by grace are not the very hypostasis of the Spirit; the latter was communicated
neither at Pentecost, nor in the spiritual gifts of which the New Testament speaks. In this context,
Palamas distinguishes between those passages of the New Testament which speak of the Spirit (τό
πνεῦμα) with the definite article, and those which speak of spirit (πνεῦμα) without the article; the
latter signify gifts or spiritual energies, and naturally proceed from the Father and the Son, but also
from the Spirit itself, for the whole essence of God is the “ cause ” of the energies.”
37Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως .... , Β΄ 11 , σ. 87 .
38Αυτόθι , σ . 88 (: Το διδόναι τῶν τριῶν ἐστιν ὑποστάσεων κοινόν ) , βλ. καί Αυτόθι , Β΄ 21 , σ.
97 : Ἐπεί δέ τῆς τρισυποστάτου θεότητος τά ἒργα κοινά , ἓν δέ τῶν ἒργων καί ἡ
φανέρωσις , διά τοῦτο παρ’ ἑαυτοῦ τε πρός ἡµᾶς ἣκει καί παρά τοῦ πατρός καί τοῦ υἱοῦ
πέμπεται , δι’ ὧν καί φανεροῦται τό καί παρ’ ἑαυτοῦ φανερούμενον , καθάπερ καί ὁ υἱός
πρό αὐτοῦ.
39Αυτόθι , Β΄ 43 , σ. 117 καί Β΄ 44 , σ.117 .
40Αυτόθι , Β΄ 12 , σ. 89 .
41Βλ. Χρυσοστ. Σαββάτου , Η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία του Αγίου
Γρηγορίου του Παλαμά .
42Αυτόθι , σ. 74
43 Ησ. 48 , 16 . Βλέπε καί Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως .... , Β΄ 21 , σ.27 .
44  Αυτόθι , Β΄ 22 , σ. 98 καί Β΄ 23 , σ.99 .
45Αυτόθι , Β΄ 25 , σ. 101 .
 46βλέπε : Orphanos M , The procession of the Holy Spirit according to certain Greek Fathers ,
Θεολογία τ. 3 , σ.443 .
47Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως .... , Β΄ 14 , σ. 92 .
48Βλ. π. Αμφ. Ράντοβιτς , Το Μυστήριον της Αγίας Τριάδος κατά τον Άγιον Γρηγόριον τον Παλαμά ,
σσ. 164 – 165 .
49Γρηγορίου Παλαμά , οπ. παρ. Α΄ 25 , σ. 53 .
50Αυτόθι , Α΄ 29 , σ. 56 .
51Αυτόθι , Β΄ 20 , σ.97 .
52Αυτόθι , Β΄ 29 , σ. 104 . Βλέπε καί αυτόθι , σσ. 104-105 : « Ἒστι γάρ τοῦ υἱοῦ το πνεῦμα ὡς ἐξ
αἰώνων καί εἰς αἰῶνας ἐκ τοῦ πατρός ἐκπορευόμενον καί ἐν υἱῶ φυσικῶς ὑπάρχον καί
ἀναπαυόμενον. »
 53Βλέπε : P. Evdokimov , Το Άγιο Πνεύμα στην Ορδόδοξη παράδοση , σ. 79
επίσης : J. Meyendorff , ο.π. , σ. 232 : “ … That is the Orthodox meaning which can be given to the
Latin Filioque clause ; while preserving the personalism of the Fathers and the traditional Byzantine
position concerning the economic procession of the Spirit from the Son , Palamas , because he
considers the divine energies as uncreated and eternal , does not limit that economy to temporal
existence .”
Κάποια στοιχεία για την Τριαδολογία καί Πνευματολογία του ιερού Αυγουστίνου , καθώς καί για το
κατά πόσον πρόκειται για « μεταφυσικές αναλογίες » ή «τριαδική ψυχολογία » , βλέπε : P.Smuloters
, Saint Augustine : le saint – Esprit Charite , D.S. , pp.1279 – 1283 , vol. N , Paris 1961 .
Για την παλαμική τριαδική ψυχοθεολογία των φυσικών καί θεολογικών κεφαλαίων καί την
Αυγουστίνεια αντίστοιχη του De Trinitatae ώς πηγή της , βλ . Γ.Δημητρακόπουλου , Αυγουστίνος καί
Γρηγόριος Παλαμάς , Τα προβλήματα των Αριστοτελικών κατηγοριών καί της Τριαδικής
ψυχοθεολογίας , σσ . 86 – 94 .
54Γρηγορίου Παλαμά , Κεφάλαια φυσικά καί θεολογικά 36 , ΓΠΣ 5 , σσ . 54–55 , βλέπε καί Αμφ.
Ράντοβιτς , Το Μυστήριο της Αγίας Τριάδος κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά , σσ . 168–174 .
 55Βλέπε Γ. Μαντζαρίδου , Παλαμικά , σ . 17 .
56Βλ. Π. Χρήστου , Εισαγωγή ... , ΓΠΣ 1 , σ. 13 .
57Βλ. Μ.Ορφανού , Ἡ ὑπό τῶν πατέρων ἐρμηνεία τῆς παραδόσεως , σ. 399 , όπου ο
συγγραφέας επισημαίνει το γεγονός , ότι η Β΄ Σύνοδος των Βλαχερνών προπαρασκεύασε το δρόμο
στον άγιο Γρηγόριο Παλαμά , ο οποίος ερμηνεύοντας αργότερα έκ νέου την παράδοση των πατέρων
διευκρίνησε ότι η δι’ Υιού κατ ’ ἒκφασιν ή κατ ’ ἒκλαμψιν προβολή ή εκπόρευση του Αγίου
Πνεύματος δεν είναι άλλη , παρά η κατ’ ἐνέργειαν εκπόρευση , η οποία διακρίνεται με σαφηνεία σε
όλη την καθ’ ὓπαρξιν .
58βλ. Π.Χρήστου , Εισαγωγή ... , σ. 157 .
59βλ. Χρυσόστομου Σαββάτου , « Χρήσις καί παράχρησις » χωρίων του Μ.Βασιλείου είς τας
συζητήσεις περί Filioque , Θεολογία τόμος ΞΖ΄ , τεύχος 1 , σ. 137 , 1996 .
60βλ. M.Orphanos , The procession … , Θεολογία τόμος Ν , τεύχος 4 , σσ.773–774 , 1979 .
61βλ. J.Meyendorff , Το Άγιο Πνεύμα στην Θεολογία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά , σ.147 (αλλά
καί γενικότερα στις σελίδες 145–148).
62Γρ. Παλαμά , Περί εκπορεύσεως ... , Α΄5 , σ.33 καί Α΄19 , σ.46 . Βλέπε επίσης καί Α΄31 , σ.59 : « Τό
πνεῦμα , φησί , τό ἃγιον ... ἐκ τοῦ πατρός ὑφεστάναι » (Δίνουμε τις παραπομπές μόνο στα
κείμενα του Παλαμά καί όχι σύγχρονων καί στα αντίστοιχα των Καππαδόκων – οι οποίες υπάρχουν
στην κριτική έκδοση των συγγραμμάτων του Παλαμά – για να μην επιβαρύνουμε περισσότερο τον
όγκο των υποσημειώσεων μας ) , πρβλ. Χρ.Σαββάτου , ο.π. , σσ. 171–172 .
63Γρ. Παλαμά , ο.π.. Α΄15 , σ.43 .
64Αυτόθι , Α΄25 , σ. 53 . Για την σημασία των προθέσεων « έκ » καί « διά » .
65Γρηγορίου Παλαμά , ο.π . Β΄11 , σ.88 .
66Αυτόθι , Β΄31 , σ. 106 καί Β΄ 45 , σ.118 . Πρβλ. Χ.Σωτηρόπουλου , ο.π. , σσ. 175–188 .
67Γρηγορίου Παλαμά , ο.π. , Β΄ 31 , σ.106 .
 68Αυτόθι , Β΄ 59 , σ.132 . Γενικότερα , για την πνευματολογία του Μ.Βασιλείου , βλ. Μ.Ορφανός , Ο
Υιός καί το Άγιο Πνεύμα είς την Τριαδολογία του Μ.Βασιλείου , σσ. 42–47 .
69Γρηγορίου Παλαμά , ο.π., Α΄5 , σ.33 .
70Αυτόθι , Α΄11 , σ.38.
71Αυτόθι , Α΄11-13 , σ.39.
72Αυτόθι , Α΄21, σ.49.
73Γρηγορίου Παλαμά , ο.π. , Β΄31 , σ. 106. Αυτόθι , Β΄ 59 , σ. 132 . Γενικότερα , για την
πνευματολογία του Μ.Βασιλείου , βλ. Μ.Ορφανός , Ο Υιός καί το Άγιο Πνεύμα είς την Τριαδολογία
του Μ.Βασιλείου , σσ. 42–47 . Επίσης , Γρηγορίου Παλαμά , ο.π. , Α΄5 , σ.33
74Αυτόθι , Α΄25 , σ.52 .
75Αυτόθι , Α΄30 , σ.57.
76Αυτόθι , Α΄31 , σσ. 59-60 καί Α΄33 ,σ. 63 .
77Αυτόθι , Α΄33 , σ. 61.
78Αυτόθι , Α΄36 , σ.67 . Πρβλ. Χ.Σωτηρόπουλου , ο.π. , σσ. 206-208
 79Γρηγορίου Παλαμά , ο.π. , Β΄21 ,σ. 97 .
80Αυτόθι , Α΄19 ,σ.47 .
81Θεολογία , τόμος ΞΣΤ΄ , 1995 , τεύχος 1 , σσ. 119-120 .
82Αυτόθι .
83Κ.Μελιτηνιώτου , Λόγοι Αντιρρητικοί δύο , εκδ. Μ.Ορφανού , σσ. 263 ,16 – 264 ,4
84Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως ... , Β΄42 , σ.122 .
85Γρηγορίου Παλαμά , ο.π. , Β΄49,σσ.122 – 123.
86Αυτόθι .
87Αυτόθι , Β΄50 , σ.124.
88Αυτόθι , Β΄51,σ.125 , βλέπε επίσης καί Στ.Παπαδόπουλου , Πατρολογία Β΄,σσ. 599 – 600.
89Γρηγορίου Παλαμά , ο.π.
90Γρηγορίου Παλαμά , ο.π. , Β΄57 , σ.130 : “ ἒν πνεῦμα ἃγιον ἐκ πατρός καί αὐτό τήν ὓπαρξιν
ἒχον καί δι ’ υἱοῦ πεφηνός , δηλαδή τοῖς ἀνθρώποις. ”
91Αυτόθι , Β΄58 , σ.131 .
 92Βλ. Αν.Θεοδώρου , Η περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος διδασκαλία – Κυρίλλου του
Αλεξανδρείας καί Επιφανίου Κύπρου , Θεολογία τ. ΜΔ΄ , 1973 , τεύχος 3–4 , σ.563 .
93A De Halleux , Cyrille , Theodoret et le “Filioque” , Revue d’ historie ecclesiastique ,vol. LXXIV,
1979 , p.39 .
94Βλ. καί Δ.Λιάλιου , Πνευματολογικές επισημάνσεις επί του Θ΄ Αναθεματισμού της Γ΄Επιστολής του
Αγ. Κυρίλλου πρός Νεστόριο , στα πρακτικά του Θεολογικού συνεδρίου με θέμα Το Ἃγιον Πνεῦμα ,
Θεσσαλονίκη 1992 .
95Γρηγορίου Παλαμά , Αντεπιγραφαί , “ Ἐπιγραφή ἓκτη καί ἐνάτη” , ΓΠΣ 1 , σσ. 167,169 .
96Βλ. Πρωτ.Νικ.Ιωαννίδη , Ο Ιωσήφ Βρυέννιος .Βίος – έργο – διδασκαλία , σ.250 .
97Γρηγορίου Παλαμά , Περί εκπορεύσεως ... , Β΄48 , σ.122 .
98Αυτόθι , Β΄68 , σσ. 136–140 .
99Βλ. Π.Χρήστου , Εισαγωγή ΓΠΣ 1 , σ.157 .
100Αυτόθι .
101Του ιδίου , Περί εκπορεύσεως ... Β΄64 , σ. 136 . Βλέπε επίσης καί J.Meyendorff , Initiation a la
theologie Byzantine , p.125 : “ Ces luttes autour des autorites anciennes portaient sourent sur les
textes des Peres qui , comme Athanase , Cyrille d’ Alexandrie et Epirhane de Chypreen particulier,
ataient arant tout impliqués dans des polemiques anti ariennes ou antinestoriannes et s’ efforeaient
done d’ etablir l’ identite du Christ en tant que le Logos divin eternel et preexistant. ”
102Γρηγορίου Παλαμά , ο.π. Β΄69 , σσ. 140-141 . Βλ. καί J.Meyendorff , A Study of Gregory Palamas ,
pp. 230-231.
103Βλ.Μ.Ορφανού , Η εκπόρευσις του Αγίου Πνεύματος κατά τον Ιερόν Φώτιον , σ.8104Στ.Παπαδόπουλου , Ο Διδάσκαλος είς την Εκκλησία , Εκκλησία 1976 , τεύχος 3-4 , σ.61.
105Σκουτέρη Κ. , Αναφορά είς την πνευματολογίαν του Μεγάλου Φωτίου , Εκκλησία 1976 ,τεύχος 3-4
, σσ. 61-65 .
106Αυτόθι , σ. 64 .
 107Βλ.Παν.Χρήστου , Εισαγωγή ... , ΓΠΣ 1 , σ.13 .
108Βλ. Κ. Σκουτέρη , ο.π. , καί του ιδίου : Τα 39 άρθρα της Αγγλικής Εκκλησίας υπό το φώς της
Ορθοδόξου Συμβολικής παραδόσεως , σ.183 .
109Αυτόθι .
110Βλ.Χρ.Σαββάτου , Η Θεολογική ορολογία καί προβληματική της πνευματολογίας Γρηγορίου Β΄του
Κύπριου (Διατριβή) , σσ. 30-34 .
111Βλ.αυτόθι , σσ. 35-39 για την σχετική προβληματική καθώς καί βιβλιογραφία .