Σχετικά με το επιχείρημα των Ιουδαίων και μερικών Χριστιανών ότι -όπως λένε οι πρώτοι- θα κατεβεί στη γη ή -όπως λένε οι δεύτεροι- έχει ήδη κατέβει στη γη κάποιος θεός ή γιος θεού για να απονείμει δικαιοσύνη: πρόκειται για ιδέα επονείδιστη που δεν αντέχει σε σοβαρή κριτική. Οι μεν Ιουδαίοι -όχι μερικοί αλλά όλοι τους- πιστεύουν ότι πρόκειται κάποιος να κατεβεί στη γη, οι δε Χριστιανοί -μερικοί τουλάχιστον- ισχυρίζονται ότι ήδη έχει κατέβει. Αναρωτιέμαι, τι σκοπό μπορεί να έχει ο θεός για να αποφασίσει μια τέτοια κάθοδο, θέλει να μάθει τι συμβαίνει ανάμεσα στους ανθρώπους; Δηλαδή δεν είναι παντογνώστης; Ή μήπως τα γνωρίζει μεν όλα αλλά δεν διορθώνει τα στραβά, και ούτε έχει τη θεία δύναμη να το κάνει, εκτός αν στείλει κάτω κάποιον ειδήμονα, και μάλιστα σε μιαν ορισμένη γωνιά της οικουμένης, αποφασισμένος να φροντίσει μονάχα όσους ζουν εκεί; Δεν καταλαβαίνω πώς μπορούν και λένε ότι ο ίδιος ο θεός θα κατέβει στη γη εγκαταλείποντας την έδρα του, όταν εδώ, και το παραμικρό να μεταβληθεί, ανατρέπεται κάθε ισορροπία και χάνονται τα πάντα.
71, 1 Κέλσο, πάλι παραβλέπεις την σοφία των Χριστιανών. Λες και η αλαζονεία σε έχει τυφλώσει τόσο πολύ, ώστε δεν βλέπεις εκείνα που και ο πιο απλός Χριστιανός χωρίς καμιά δική του σοφία, ευθύς αμέσως αναγνωρίζει τόσο εύκολα όσο διακρίνεται η νύχτα από τη μέρα. Βεβαίως και ο Θεός είναι ο μόνος Παντογνώστης· μόνο που εφόσον ο Θεός είναι ο μοναδικός και μόνος Παντογνώστης, λογικό είναι να σκεφτεί κανείς ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι. Διότι αν ήταν, τότε τί του απαγόρευε Θεός να γίνει και να είναι; Άρα λοιπόν, αφού Θεός δεν μπορεί να είναι ο άνθρωπος, δεν μπορεί να είναι ούτε παντογνώστης· δεν γνωρίζει καλά εκείνα που συμβαίνουν στον Ουρανό και αφορούν τον Θεό, και σε αυτό θα συμφωνήσει μαζί μου ο Εμπειρικός ο Σέξτος, που είπε ότι «Κανείς άνθρωπος δεν ξέρει, ούτε θα μάθει ποτέ την αλήθεια για τους θεούς και για τα όσα λέω, γιατί ακόμα κι αν κατά τύχη κάποιος είπε πλήρη την αλήθεια, δεν το ξέρει. Για όλα τα πράγματα υπάρχουν μόνο γνώμες». Όμως ο Θεός ως παντογνώστης σίγουρα γνωρίζει τι γίνεται μεταξύ των ανθρώπων. Γι’ αυτό και ‘γω σου λέω, κοίτα γύρω σου και πες μου, ξέρει ο άνθρωπος τί συμβαίνει στον μεγάλο Ουρανό; Αν ήξερε δεν θα έπρεπε όλοι οι λαοί να λένε τα ίδια για Εκείνον; Γιατί όμως αντίθετα κάθε λαός λέει σχεδόν διαφορετικά πράγματα για τον Θεό; Ο Μέγας Θεός γνωρίζοντας τις τόσες διαφορές των ανθρώπων και τις τόσες θεωρίες τους για Εκείνον, αποφάσισε να θέσει ένα τέρμα σε όλη αυτή την Βαβυλώνα των ιδεών· και σάρκα ανθρώπινη έλαβε, ώστε να την ενώσει με το Θεό και έτσι να την αγιάσει. Πλέον η Σάρκα η ανθρώπινη νίκησε την αμαρτία και αυτόν τον θάνατο τον ίδιο και φορεμένη από τον Υιό του Θεού δόθηκε ως νίκη παντοτινή σε κάθε Του πιστό.
Συ πάλι αμφισβητείς την Σοφία του Θεού και λες ότι δεν είναι σοφό να στείλει ένα ειδήμονα σε μια μόνο περιοχή της οικουμένης. Μα λοιπόν, δεν βλέπεις ότι αυτά που Εκείνος έκανε μόνο σε μια μεριά της Οικουμένης, γρήγορα εξαπλώνονται σαν φωτιά, και αμφιβάλω αν βρεθεί κάποιος να την σβήσει, αφού Θεία φλόγα είναι αυτή και αδύνατο να σταματήσει; Και αν ακόμη υποθέσουμε ότι έστελνε πάνω από ένα ειδήμονες, τότε θα πρέπει να δεχτούμε; ότι ο Θεός δεν είναι σοφός; Διότι αν όντως έτσι έπραττε αλίμονο μας. Δεν βλέπεις πως μόνο τον Ναζωραίο έστειλε, δεν Τον πίστεψαν όλοι και μάλιστα, όπως είπες, οι άνθρωποι διασπάστηκαν σε φατρίες. Για σκέψου να Τον είχε στείλει και αλλού τι θα γινόταν. Ο ένας άνθρωπος δεν θα πίστευε τον άλλον, και όχι μόνο αυτό, αλλά και ο Ιησούς θα ήταν πολλά πρόσωπα, πράγμα που θα δημιουργούσε ακόμη περισσότερα προβλήματα. Διότι εκτός των φατριών, ο καθείς θα είχε και τον δικό του Ιησού, αποτέλεσμα που ο Θεός δεν θα το ήθελε καθώς Λόγος Του δεν μπορεί παρά να είναι μόνο Ένας. Από τούτο συλλογίσου ότι και από τις φατρίες κάποιες λένε ψέματα γι’ Αυτόν, έστω και αν σε Αυτόν πιστεύουν. Έπειτα πέρα από αυτά, ποιός μπορεί και παραβλέψει πως προέβλεψε ο Ναζωραίος, ότι οι λόγοι Του θα διαδίδονταν σε όλη την Οικουμένη, έστω και αν ήταν μόνο Ένας; Πιστεύω κανείς σοφός δεν θα έπραττε κάτι τέτοιο.
Μην απορείς για την έδρα του Θεού σαν λες πως έμεινε μονάχη. Αφού Κέλσο άλλοτε σε άκουσα να λες, ότι ο Ναζωραίος δεν είναι μόνο Θεός αλλά και ο Υιός Του. Οι Χριστιανοί λένε ότι Εκείνος λοιπόν είναι και Λόγος Του Θεού και ο Θεός ουδέποτε εγκατέλειψε την έδρα Του, επειδή Εκείνος που τον χρόνο έκτισε, χρόνο σαν και τον δικό μας δεν κατέχει και έτσι ουδείς χρόνος για Εκείνον δεν υπάρχει κατά τον οποίο Εκείνος έτυχε να λείπει. Όμως αυτό η σοφία σου δεν το εννοεί· έτσι αυτά που υποστηρίζεις πιάνουν τόπο μόνο μεταξύ ανημέρωτων και φαντασμένων, που πιστεύουν ότι ο Θεός έχει κάποια έδρα, λες και είναι κανένας κακομοίρης και δεν μπορεί να διοικεί από αλλού και μακριά από αυτήν. Αλλά και ακόμη, αν αυτό συνέβαινε, θα πρέπει να γνωρίζεις ότι ο κόσμος έχει από τον Θεό δικούς του νόμους και σύμφωνα με αυτούς λειτουργεί· αν λοιπόν έστω και λανθασμένα υποθέσουμε ότι ο Θεός κάπου πήγαινε, λες και είναι κανένας πωλητής, ο κόσμος δεν θα έχανε την ισορροπία του. Αν δεν δεχτείς αυτά που λέγω, τότε ευθύς θα πρέπει να δεχτούμε ότι ανάλογα και κάποιος κτίστης, άμα χτίσει ένα σπίτι και το εγκαταλείψει πρόσκαιρα, αυτό θα καταρρεύσει. Κάτι τέτοιο ίσως και να συμβαίνει με τους ανθρώπους, αλλά ποιός σοφός υποστηρίζει ότι το σπίτι που έκτισε ο Θεός, δεν κτίστηκε με κάποιους τέλειους και απαράβατους κανόνες; Τις χολές αυτές ιδέες σου, ούτε ο Επίκουρος δεν ασπάζεται θαρρώ και όποιος όρεξη να κοπιάσει έχει, ας τον μελετήσει.
Έπειτα, αν έκρινε ο θεός ότι οι άνθρωποι τον αγνοούν και τον έχουν υποτιμημένο, λέτε να είναι τέτοιος από τη φύση του ώστε να επιβάλει την αναγνώριση του βάζοντας σε δοκιμασία και δελεάζοντας με ανταμοιβές πιστούς και άπιστους, σαν τους νεόπλουτους που δελεάζουν τους άλλους επιδεικνύοντας τα πλούτη τους; Σαν πολύ ανθρώπινη μου φαίνεται αυτή η ζηλοτυπία του θεού τους. Κανονικά, θα ’ πρεπε να υποστηρίξουν ότι ο θεός δεν θέλει να γίνει γνωστός για λογαριασμό του, αλλά για χάρη της σωτηρίας των ανθρώπων ώστε όσοι δεχτούν αυτήν την γνώση να γίνουν καλοί και να σωθούν ενώ όσοι την απορρίψουν να τιμωρηθούν αφού θα ’ χει αποδειχθεί πόσο άθλιοι είναι. Απορώ όμως: ύστερα από τόσους και τόσους αιώνες, τώρα θυμήθηκε ο θεός να κρίνει τη ζωή των ανθρώπων; τόσο καιρό τι έκανε, έμενε άπραγος και τους παραμελούσε; Είναι ολοφάνερο ότι τη φλυαρία τους περί θεού δεν τη χαρακτηρίζει ούτε η ευσέβεια ούτε η αγνότητα. Σκοπός τους είναι να προκαλέσουν δέος στους αφελείς με ψεύτικες φοβέρες, για τιμωρίες που περιμένουν τους αμαρτωλούς. Κι έτσι δε διαφέρουν σε τίποτα από τους Βάκχειους, που δεν κουράζονται να μιλάνε από την πρώτη στιγμή για φαντάσματα και για άλλα τρομαχτικά πράγματα.
71, 2 Ας σου θυμίσω κάτι Κέλσο διότι νομίζω πως το ξέχασες. Ο Θεός των Χριστιανών δεν επέβαλλε σε κανέναν την αναγνώρισή Του, διότι αν την είχε επιβάλει όπως λες, τότε θα έπρεπε να μην είχε σταυρωθεί και να μην είχε εξευτελιστεί, όπως αλλού είπες, φαντάζοντας ως άλλος κοινός κατάδικος μεταξύ των ανθρώπων. Θεοί που επιβάλλουν την αναγνώρισή τους μοιάζουν με τους χαζούς θεούς εκείνων που προσκυνούν τον ήλιο. Διότι ποιά διαφορετική επιβολή του Θεού στον άνθρωπο από εκείνη κατά την οποία ο Θεός στέκεται διαρκώς πάνω από το κεφάλι του, ως κάποιος κοινός τύραννος; ή δεν γνωρίζεις πως μόνο τύραννοι τριγυρίζουν ως πολιτικοί διαρκώς μέσα στις πόλεις, λαμβάνοντας μέρος σε συμπόσια και επισκέψεις, δίδοντας λόγους και συμμετέχοντας σ’ εορτές και σ’ άλλες πολλές τέτοιες εκδηλώσεις, ώστε διαρκώς να βρίσκονται κάτω από την κοινή παρατήρηση. Όμως κάτι τέτοιοι τύραννοι, δεν τριγυρίζουν μόνοι τους, παρά συνοδευμένοι από πάνοπλους φρουρούς, οι οποίοι ευθύς μόλις κάποιος τολμήσει να τους προσβάλει ή να τους αντιμιλήσει, τον θανατώνουν ώστε να επιβληθεί η εξουσία και η δύναμή τους επί των άλλων. Και αυτή την τυραννία πολλοί στην Ελλάδα την είδανε, όταν ο Διόνυσος δεν άρεσε ως νέος θεός εις τους Αθηναίους· έτσι ως άδικος θεός επάνω τους για να επιβληθεί αυτός και η λατρεία του, ως κάποιος άλλος από αυτούς τους άπληστους τυράννους, με αρρώστια έπληξε με μιας τα αιδοία των ανδρών αυτής της μεγάλης πολιτείας, ώσπου αυτοί εξαναγκασμένοι να τον αποδεχτούν για μέγα λυτρωτή τους. Μα βασανιστής τους ήτανε θαρρώ, από την πρώτη που τον γνώρισαν στιγμή τους. Τέτοιοι λοιπόν άρχοντες θέλουν να γίνουν γνωστοί για λογαριασμό τους, άρχοντες που δεν ενδιαφέρονται για το καλό των πολιτών τους, μα που επιζητούν διαρκώς να τιμωρούν όσους τους αμφισβητούν, επιδιώκοντας διαρκώς την δόξα ως ζηλότυποι εχθροί τους. Κάτι τέτοια αρμόζουν σε δαίμονες και όχι στον Θεό.
Πώς ύστερα γίνεται να χαρακτηρίσεις ζηλότυπο ένα Θεό, που έδωσε στον άνθρωπο την ευκαιρία να Τον αμφισβητεί διαρκώς, τιμώντας την ελευθερία εκείνη που από την αρχή του χάρισε; Σοφά σκέφτεσαι ότι ένας Θεός δίκαιος σαν των Χριστιανών, δεν θα έπρεπε με κανένα τρόπο να γίνει γνωστός για λογαριασμό Του, αλλά για χάρη των ανθρώπων. Και αυτή η χάρη ελεύθερα επιλέγεται, διότι καθετί που δεν επιλέγεται ελεύθερα, δεν μπορεί να είναι χάρη παρά σκλαβιά βαριά. Διότι αλήθεια, γνωστοί για την δική τους μόνο χάρη, γίνονται όσοι επιζητούν τη δόξα και το χρήμα, τη φήμη και τις τυμπανοκρουσίες και που περήφανα ανεβαίνοντας πάνω σε χρυσοστόλιστα άλογα και άρματα τριγυρίζουν δω και κει, μην προσφέροντας τίποτα άλλο, παρά κενές και ανούσιες υποσχέσεις, πλανώντας τον κόσμο με εορτές και μπόλικο θόρυβο· μάλιστα όσο περισσότερος ο θόρυβος, τόση περισσότερη δόξα και περηφάνια γι’ αυτούς. Ο Θεός των Χριστιανών, από όσο όλοι ξέρουμε τ’ απέφευγε αυτά, τις τυμπανοκρουσίες, τις γιορτές και τους θορύβους· και ακόμη και αυτά τα άλογα και τα άρματα τα με περίσσεια τέχνη καλλωπισμένα, που τα πεζεύουν άρχοντες περήφανοι και πολυδοξασμένοι. Εκείνος πάνω σε γάιδαρο ανέβηκε, διότι σαν Θεός που ήταν, δεν χρειάζονταν καμιά δόξα για τον εαυτό Του. Αλήθεια, ποιός πραγματικός Θεός δεν έχει δόξα εν Εαυτώ; Σάμπως οι μεγάλοι θόρυβοι και το χρυσάφι ανάγουν τους ανθρώπους σε θεούς;
Ενοχλείσαι δε που ο Θεός των Χριστιανών κατήλθε τώρα και ενσαρκώθηκε στην γη. Μα τί σοφία χαλεπή διδάσκεις; Αν δηλαδή κατέβαινε νωρίτερα ή αργότερα ποιά η διαφορά; Μήπως η ευκαιρία της σωτηρίας δεν δίνεται το ίδιο; Αφού οι Χριστιανοί λένε ότι ο Θεός τους ακόμη και στον Άδη πήγε και επομένως και οι πεθαμένοι είχαν την ευκαιρία της σωτηρίας και όλοι τους σώθηκαν στον παρόντα τον αιώνα. Μα και αυτοί οι παρόντες που δεν Τον γνωρίζουν και αυτοί την έχουν αυτήν την ευκαιρία· διότι η σωτηρία τους από τα ήθη και την αρετή τους εξαρτώνται, κάτι που νομίζω και συ υποστηρίζεις. Για την στιγμή δε που ο Θεός επέλεξε, έχω να προσθέσω ότι Εκείνος θαρρώ πως διάλεξε την καταλληλότερη, εφόσον Θεός είναι και σοφά σκέπτεται, και τα υπέρ και τα κατά γνωρίζει, και έτσι ετούτη η στιγμή πριν το Ιουδαϊκό έθνος διαλυθεί στα πολλά σημεία του ορίζοντα ήταν και η πιο σωστή και η καταλληλότερη ανάμεσα σ’ άλλες. Δεν είναι δυνατόν περαστικός σαν και σένα να αμφισβητεί τον πρωτομάστορα Θεό, γύρω από το πότε το σπίτι του θα χτίσει και πότε θα το ανακατασκευάσει. Κάλιο να πάρεις τον δρόμο σου και να αφήσεις τον Θεό να μας βοηθήσει, τώρα που Τον έχουμε περισσότερο ανάγκη. Τώρα τα μυαλά μας σοφία από τους Έλληνες δέχθηκαν και μπορούν και σκέφτονται καλύτερα από τους περασμένους.
Όμως, για πες μας ως σοφός που λες ότι είσαι. Ποιος από τους άλλους θεούς του κόσμου τούτου ενδιαφέρθηκε για τους ανθρώπους; εσύ δεν αναφέρθηκες και στις Βακχείες; Μήπως ενδιαφέρθηκε ο Διόνυσος, που το ‘ριξε στα γλέντια, στο μεθύσι και στη χαζομάρα; Διότι το μεθύσι μόνο για εκείνους που δεν έχουν τίποτα πιο σοφό αρμόζει. Ή μήπως ο Δίας, που όλη μέρα ερωτροπούσε ακόμη και με άλογα όντα, συναγωνιζόμενος τον Ποσειδώνα που έπνιγε τους ναυτικούς ως άλλους συντρόφους του Οδυσσέα; Σάμπως ο Άρης, που έβαζε τους ανθρώπους να πολεμούν και να καταστρέφονται μεταξύ τους; ο Απόλλωνας; η Ήρα ή η Εστία; Έπειτα λες ότι οι φλυαρία των Χριστιανών για τον Θεό τους δεν έχει ούτε αρετή ούτε ευσέβεια ούτε και αγνότητα. Μα κοίτα τους άλλους θεούς και βρες μου λοιπόν λίγο έστω από τα παραπάνω στο καθένα. Γιατί εσύ είπες, ότι δεν αρμόζει στον Θεό να είναι ανθρωποειδείς· τέτοιοι όμως είναι οι θεοί των άλλων των λαών, ακόμη και των σοφών Ελλήνων, και δηλαδή χειρότεροι και από τους ίδιους τους ανθρώπους. Και αν ο Θεός είναι όπως εσύ νομίζεις τότε θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο δικός σου ο θεός είναι ακόμα πιο αδιάφορος από εκείνον των Χριστιανών, μιας και ο δικός σου ουδέποτε ενδιαφέρθηκε για τους ανθρώπους. Ο Θεός των Χριστιανών είναι λοιπόν πιο Φιλάνθρωπος και τον απασχολούν πολύ οι άνθρωποι εν αντιθέσει με τις δικές σου κούφιες φλυαρίες.
Δεν είναι παράδοξα ούτε για πρώτη φορά ακούγονται τα περί κατακλυσμών και καταστροφικών πυρκαγιών πήρε τ’ αυτί τους τις σχετικές δοξασίες Ελλήνων και βαρβάρων, ότι δηλαδή όταν κλείνει ο κύκλος του χρόνου, και λόγω των επανόδων και συνόδων ορισμένων άστρων σημειώνονται κατακλυσμοί και πυρκαγιές· και ότι μετά τον τελευταίο κατακλυσμό της εποχής του Δευκαλίωνα κλείνει τώρα πάλι ο κύκλος και απαιτεί, σύμφωνα με αλληλοδιαδοχή των πάντων, εκτεταμένες πυρκαγιές. Αυτά ακούσανε, και νομίζουν τώρα πως ο θεός θα κατέβει στη γη κουβαλώντας μαζί του το πυρ, θαρρείς κι είναι κανένας ανακριτής.
73, 1 Συ δεν ήσουν που φοβήθηκες, ότι άμα ο Θεός εγκαταλείψει την έδρα του μπορεί να ανατραπούν ισορροπίες; Οι Χριστιανοί δεν λένε αυτά ακριβώς, αλλά υποστηρίζουν ότι ο Θεός που έκτισε τον κόσμο και ως γνώστης και τις παραμικρής του λεπτομέρειας, μπορεί άριστα να ανατρέπει τις ισορροπίες που σε αυτόν βρίσκονται, έστω και αν αυτές οι ισορροπίες ανατρέπονται κατά τακτά διαστήματα μόνες τους. Διότι και ο Ηρακλής κατάφερε και άλλαξε το ρου του ποταμού για να καθαρίσει τον στάβλο του Ατρέα, έστω και αν ο ίδιος δεν έφτιαξε ούτε το ποτάμι, μήτε και τους στάβλους. Μην μου πεις λοιπόν ότι είναι σοφό να λέμε ότι ο Ηρακλής μπορεί έστω και με την μυϊκή του δύναμη να ανατρέπει ισορροπίες και όχι ο Ύψιστος Θεός!
Μην ανησυχείς κατόπιν για τον Θεό· καμιά φωτιά δεν κουβαλάει παρά φωτιά Αυτός ο Ίδιος είναι μόνο για εκείνους που αντίθετοι είναι με Αυτόν τον Ίδιο.
Ας θυμηθούμε τώρα κάποιες ιδέες που έχουν διατυπωθεί από παλιά· εγώ ο ίδιος δεν προσθέτω εδώ τίποτε το καινούριο. Σύμφωνα μ’ αυτές λοιπόν, ο θεός είναι καλός και αγαθός και μακάριος καθώς ζει σε μιαν αυθύπαρκτη κατάσταση τελειότητας και υπεροχής. Αν ποτέ συμβεί να κατεβεί και ν’ αναμιχθεί με τους ανθρώπους, αναγκαστικά θα υποστεί μια μεταβολή από το καλό στο κακό· από το ωραίο στο άσχημο· από την μακαριότητα στη μιζέρια· από την τελειότητα στην πονηριά. Ποιος θεός θα επέλεγε μια τέτοια μεταβολή; Είναι βέβαια στη φύση των θνητών το να υφίστανται μεταβολές· όμως ένα αθάνατο ον παραμένει αμετάλλαχτο. Τέτοιες μεταβολές δεν θα τις καταδεχόταν. Συνεπώς: είτε μεταβάλλεται, όπως λένε οι Χριστιανοί, ο θεός σε θνητό (πράγμα που όπως είπαμε είναι αδύνατο), είτε δεν μεταβάλλεται μεν αλλά κάνει όσους τον βλέπουν να τον περνούν για θνητό, οπότε παραπλανά και ψεύδεται. Αλλά η απάτη και το ψέμα, όπως και να ’ χει, είναι κακά -εκτός από την περίπτώση που θα τα χρησιμοποιούσε κανείς σαν φάρμακο, δηλαδή για χάρη της θεραπείας ενός φίλου που ’ χει χάσει τα λογικά του· ή την περίπτωση όπου πάει κάποιος να ξεφύγει από εχθρούς για να γλιτώσει από τον κίνδυνο. Αλλά δε νομίζω να ’ χει ο θεός άρρωστους και τρελούς φίλους ούτε και να φοβάται κανέναν ώστε να κοιτάξει πώς να παραπλανήσει για να ξεφύγει.
73, 2 Πριν αρχίσω λοιπόν, ας πω ότι ο Θεός δεν κατέβηκε στην Γη απλά ως Θεός, αλλά ως Θεάνθρωπος, κι ας εξετάσουμε αυτά που λες με μπόλικη σοφία και αρκετή σύνεση· είσαι της άποψης ότι ο Θεός δεν αναμιγνύεται με την ύλη· όπως λες, η ύλη θα φέρει το κακό και την πονηριά επί του Θεού. Ορίζεις έτσι όμως την ύλη ως ανώτερη του Θεού, λες και ο Θεός δεν είναι πιο ισχυρός από αυτήν, εφόσον η ύλη Τον νικά και Τον διαστρέφει. Πριν όμως όριζες, ότι άνθρωποι απλοί ως αναμάρτητοι στον υλικό κόσμο μας υπάρχουν, ενώ τώρα λες ότι ο Θεός ως άνθρωπος πονηρός και κακός γίνεται μες την ύλη και κάτι τέτοιο μόνο η δική σου η φτηνή σοφία γνωρίζει το πως συμβαίνει.
Ας μην ξεχάσουμε ότι όμοια και ανόητα σκέφτονται εκείνοι οι ιερείς που εξαγνίζουν τους πιστούς με τα λουτρά, λες και τα νερά είναι ανώτερα από τον Θεό ή λες και το ένα πράγμα ακάθαρτο να καθαρίζει το άλλο. Μα τί σοφά λόγια ξεστομίζεις ώ μακάριε Κέλσο! Εγώ πάλι δεν έχω δει κανένα κομμάτι σίδερο να γίνεται μαχαίρι και ν’ αρχίζει να αρπάζει τις ζωές από μόνο του· το δε χρυσάφι ακόμα από μόνο του, δεν γίνεται κόσμημα για να στολίζει τις χαρούμενες τις κόρες. Ο άνθρωπος λοιπόν έχει εξουσία επί της ύλης και άλλοτε την πλάθει για να αρμόζει σε αγαθούς σκοπούς και άλλοτε σε πονηρούς και αισχρούς. Τώρα αν ο άνθρωπος μπορεί και έχει εξουσία επί της αρετής της ύλης, εφόσον αυτή τίποτα τέτοιο δεν έχει, πώς είναι δυνατόν ο Θεός που είναι πολύ πιο δυνατός από τον άνθρωπο να μην την εξουσιάζει;
Ο άνθρωπος επομένως, εφόσον εξουσιάζει την ύλη, άλλοτε της δίνει εξουσία κακή και πονηρή και άλλοτε αγαθή και ωραία. Και αν λοιπόν όπως σοφά λες ο Θεός είναι αγαθός και μακάριος, μήπως δεν πρέπει να ισχυριστούμε λογικά ότι η παρουσία του Θεού μέσα σε αυτήν την καθαγιάζει; Διότι αν Αυτός δεν την καθαγιάζει, τότε θα πρέπει να υποστηρίξουμε ότι είναι Αδύναμος. Αν πάλι την εξουσιάζει και αυτή γίνεται πονηρή, εφόσον ούτε πονηρή ούτε είναι αγαθή είναι, τότε θα πρέπει να υποστηρίζουμε ότι ο ίδιος ο Θεός είναι μοχθηρός και πονηρός. Είναι; Συνεπώς λοιπόν ο Θεός, όχι μόνο μένει αμετάλλακτος, αλλά η παρουσία Του επιφέρει αγαθή μεταβολή επί του υλικού κόσμου τούτου· και πάνω από όλα, εφόσον ο Θεός ήλθε εν σαρκί ανθρώπινο, καθαγιάζεται ο άνθρωπος και όχι οι πίθηκοι και οι κροκόδειλοι, όπως πιστεύουν οι ιερείς της Αιγύπτου ή οι Έλληνες που νόμιζαν ότι ο Δίας έγινε ταύρος. Αυτά είναι παραμύθια για παιδιά, που τίποτα δεν διδάσκουν αλλά είναι φτιαγμένα για να εντυπωσιάζουν αφελείς και δήθεν παντογνώστες.
Όσο αφορά αυτό που λες για τον Θεό των Χριστιανών, ότι γίνεται θνητός, κάτι τέτοιο δεν στέκει· κανείς Χριστιανός δεν υποστήριξε ότι ο Θεός του πέθανε. Όλοι υποστηρίζουν ότι Εκείνος αναστήθηκε. Όπως όλοι ξέρουμε, ο Θεός είναι Αθάνατος. Εξάλλου οι Χριστιανοί δεν λένε ότι μεταβάλλεται ο Θεός σε θνητό, γιατί ακόμα και όταν θα έρθει ως άνθρωπος να ζήσει ανάμεσά μας, θα είναι πάλι Αθάνατος και Άφθαρτος κι αν πέθανε την πρώτη φορά, το έκανε επειδή Εκείνος ήθελε, για να νικήσει με την ανάστασή Του τον θάνατο, χάριν των ανθρώπων. Και σαν τέτοιος Αθάνατος Θεός κατάφερε να επηρεάσει και την ύλη την οποία της έδωσε αυτή την χάρη της αθανασίας. Γι’ αυτό και η Ανάσταση του Θεού των Χριστιανών, έγινε εν σώματι ανθρώπινο, που και από τους μαθητές του εξετάστηκε έπειτα από αμφιβολίες και όχι ωσάν κάποιο φάντασμα που δεν πιάνεται, όπως εσύ αλλού διδάσκεις, της Κυβέλης.
Φυσικά ο Θεός των Χριστιανών δεν ψεύδεται, γιατί πήρε μέσα στο χρόνο την ανθρώπινη την φύση χωρίς ποτέ όμως να πάψει να είναι Θεός έξω από το χρόνο. Και ήταν πράγματι άνθρωπος, και δεν ψευδόταν όπως έκανε λόγου χάρη ο Δίας, που μια φορά σε φίδι μεταμορφώθηκε, για να ζευγαρώσει με τη ίδια την μητέρα του και με αυτή του την ενέργεια κανένα δεν θεράπευσε. Αλλά αν πιστέψεις αυτά τα κατορθώματα εκείνων των θεών, τότε είναι να χάνεις τα λογικά σου.
Και αν εσύ μεν νομίζεις ότι ο Θεός δεν έχει αρρώστους φίλους τότε πρόβλημά δικό σου, διότι εγώ σου λέω ότι έχει εκείνους τους άρρωστους ανθρώπους· κανείς άνθρωπος δεν υπάρχει που να μην πάσχει από την αρρώστια των γερατειών ή του θανάτου. Πες μας τώρα Κέλσο πού είναι τα ψέματα των Χριστιανών και που οι πραγματικές και πονηρές απάτες;
Οι Ιουδαίοι ισχυρίζονται ότι όπως είναι η ζωή κατάσπαρτη από κάθε κακό, είναι απαραίτητο να στείλει κάτω ο θεός κάποιον για να τιμωρηθούν οι άδικοι και τα πάντα να εξαγνιστούν, όπως συνέβη με τον πρώτο κατακλυσμό. Οι Χριστιανοί σ’ όλα αυτά προσθέτουν και τα δικά τους (...) ο ίδιος θεός γκρέμισε και τον πύργο της Βαβέλ για να καθαρίσει τη γη από την ανυπακοή (άλλη ιστορία κι αυτή, που την σκάρωσε ο Μωυσής παραχαράσσοντας το μύθο των Αλωάδων, όπως από το μύθο του Φαέθοντα επινόησε και κείνη την ιστορία με τα Σόδομα και Γόμορα που αφανίστηκαν στο πυρ για να πληρώσουν τις αμαρτίες τους). Σ’ όλα αυτά λοιπόν τα ιουδαϊκά, προσθέτουν οι Χριστιανοί το ότι εξ αιτίας των αμαρτιών των Ιουδαίων στάλθηκε στη γη ο γιος του θεού Ιησούς, και επειδή οι Ιουδαίοι τον τιμώρησαν και τον πότισαν χολή, έπεσε στα κεφάλια τους η χολή του θεού.
75, 1 Ο Ιησούς που στάλθηκε από τον Θεό, δεν στάλθηκε για να τιμωρηθούν οι άδικοι, μα κάθε άλλο· αν ο Θεός ήθελε κάτι τέτοιο, δηλαδή να τιμωρήσει τους άδικους, θα το έπραττε όπως το έπραξε στο παρελθόν ως λες, στα Σόδομα και στα Γόμορρα, χωρίς να βάζει σε κόπους και δοκιμασίες τον μονάκριβο Υιό Του. Ο Θεός των Χριστιανών, έστειλε τον Υιό Του, που έγινε Λόγος ακριβώς επειδή μετάδωσε τα του Θεού στην Γη, επειδή ήθελε να σωθούν εκείνοι που θέλουν ή προσπαθούν να είναι δίκαιοι ανάμεσα στους άλλους.
Και αυτά για τους μύθους των Αλωάδω,ν καμιά σχέση δεν μπορεί να έχουν με τον πύργο της Βαβέλ· οι Αλωάδες Γίγαντες, Ώτος και Εφιάλτης, που γέννησε η Ιφιμέδεια όταν συνήλθε με τον θεό τον Ποσειδώνα, κάθε χρόνος που περνούσε μεγάλωναν κατά πλάτος μια πήχη και κατ’ ύψος μια οργιά και όταν έγιναν εννιά οργιές θέλησαν να ανέβουν στον ουρανό, τοποθετώντας την Όσσα επί του Ολύμπου και επί της Όσσης το Πήλιο για να πολεμήσουν τον Δία, λες και ο Θεός είναι κάποιος που ο οποιοσδήποτε μπορεί να τον πολεμήσει ή με το χέρι ή τα πόδια να τον φτάσει. Από ότι λέγεται όμως φονεύθηκαν από τα τόξα του Απόλλωνα ή από τον ίδιο τον Δία.
Άλλοι μύθοι, ακόμη πιο παράλογοι λένε, ότι αυτοί οι δύο γίγαντες τιμωρήθηκαν από τους θεούς διότι θέλησαν να παραχώσουν την θάλασσα με τα όρη ή επειδή θέλησαν να επιβουλευτούν την τιμή της Ήρας και της Άρτεμης, θαρρείς και οι θεοί έχουν σώματα ανθρώπινα πάνω στον Ουρανό. Μάλιστα κάποιος άλλος μύθος αναφέρει ότι η Άρτεμης θανάτωσε τους Αλωάδες, όταν αυτοί αλληλοτοξεύτηκαν καθώς εκείνη περνούσε ανάμεσά τους με την μορφή ελαφιού, επειδή θέλησε να τιμωρήσει τον ανόσιο έρωτά τους. Ένας άλλος που ο Όμηρος περιγράφει, αναφέρει ότι οι Αλωάδες είχαν τόσο μεγάλη δύναμη, ώστε συνέλαβαν και αυτόν τον θεό του πολέμου τον Άρη και τον έκλεισαν μέσα σε χάλκινο πιθάρι, ως άλλο Διογένη, κρατώντας τον δέσμιο για δεκατρείς μήνες, ώσπου τον έκλεψε από εκεί ελευθερώνοντας τον ο ίδιος, ο άλλος ο θεός, ο Ερμής. Αυτοί λοιπόν και αν είναι σοφοί μύθοι για τους θεούς από τους οποίους μπορεί κανείς να φτιάξει διηγήσεις σαν αυτές με την Βαβέλ, τα Σόδομα και τα Γόμορρα.
Ο όμορφος νέος ξανθός Φαέθοντας που αρπάχθηκε από την θεά Αφροδίτη για να είναι φύλακας του ναού της, υιός του ήλιου και της Ωκεανίδας Κλυμένης παρακούοντας τον πατέρα του θέλησε να οδηγήσει για μια μέρα το άρμα του πατέρα του, του θεού του Ηλίου· εξέκλινε της πορείας του και η γη ξηράθηκε όταν εκείνο την πλησίασε και καλύφθηκε από πάγους όταν το άρμα απομακρύνθηκε. Και ο Ζευς θέλοντας να αποκαταστήσει την αταξία αυτή, κατακεραύνωσε τον Φαέθοντα ο οποίος έπεσε κοντά στον ποταμό Ηριδανό, όπου και θάφτηκε από τις αδελφές του τις Ηλιάδες. Νομίζω λοιπόν εδώ, πως ο θεός ο Δίας δεν έστειλε κάποια τιμωρία στους ανθρώπους, σαν τα Σόδομα και τα Γόμορρα, μα το ανάποδο συνέβη, τους γλίτωσε από τα βάσανα και τις αταξίες του παιδιού, ως λένε, Ηλίου. Ο δε σοφός ο Πλάτωνας εξήγησε πως κανείς θεός δεν επενέβηκε αφού ο ήλιος άρμα δεν έχει και σε αυτό θα συμφωνούσε μαζί του ο άλλος σοφός, ο Αναξαγόρας.
Εσύ υποστηρίζεις, ότι από αυτούς τους μύθους οι Ιουδαίοι κατασκεύασαν τις δικές τους ιστορίες χωρίς όμως να έχεις και καμιά απόδειξη περί αυτού. Το ακριβώς ανάποδο μπορώ να υποστηρίξω εγώ ομοίως. Και αν και αυτό δεν ισχύει, εντούτοις κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει τις ομοιότητες αυτού του Ελληνικού του μύθου με εκείνου του κατακευρανωμένου Ιξίονα ή του Κουσνά της βεδικής ποιήσεως.
Γνώριζε επίσης Κέλσο, πως οι Ιουδαίοι δεν τιμωρήθηκαν από την χολή του Θεού, επειδή ο ίδιος το αποφάσισε Μόνος Του, αλλά κυρίως επειδή οι ίδιοι επικαλέστηκαν αυτή την τιμωρία τους από τον Θεό παραβλέποντας και χλευάζοντας το θείο σχέδιο Του για την δική τους σωτηρία και των άλλων.
Τέτοιου είδους ανθρώπους, σαν τους Εβραίους και τους Χριστιανούς, μπορώ να τους συγκρίνω μόνο με νυχτερίδες ή μυρμήγκια που ξεπροβάλλουν από την τρύπα ή με βατράχια που συνεδριάζουν γύρω από ένα βάλτο ή με σκουλήκια μαζεμένα πάνω σε κοπριές, να μαλώνουν όλα μεταξύ τους για το ποιοι απ’ όλους είναι οι πιο αμαρτωλοί και να λένε: "ο θεός πρώτα σ’ εμάς όλα τα φανερώνει, ειδικά σ’ εμάς, και όλα μας τα προαναγγέλλει. Παρατάει τους πάντες και τα πάντα και ασχολείται μόνο μαζί μας και μόνο σ’ εμάς στέλνει κήρυκες, και μάλιστα αδιάκοπα, φροντίζοντας ώστε εμείς και μόνο εμείς να βρεθούμε για πάντα στο πλευρό του". Αυτά τα σκουλήκια λοιπόν λένε, "αμέσως μετά τον θεό ερχόμαστε εμείς που μας έφτιαξε κατ’ εικόνα του, κι ύστερα έρχονται όλα τα υπόλοιπα, που είναι υποδεέστερα από μας -η γη, το νερό, τα άστρα· όλα για χάρη μας δημιουργήθηκαν, όλα έχουν ταχθεί στην υπηρεσία μας. Και τώρα", συνεχίζουν τα σκουλήκια, "επειδή κάποιοι ανάμεσα μας αποτελούν παραφωνία, θα έρθει ο θεός ή θα στείλει τον υιό του να ρίξει φωτιά να κάψει τους άδικους ώστε οι υπόλοιποι που θα σωθούμε να κερδίσουμε μαζί του την αιώνια ζωή." Τέτοια πράγματα πιο εύκολα θα τα ανεχόμασταν αν όντως προέρχονταν από σκουλήκια και βατράχια παρά τώρα, που αποτελούν μόνιμο θέμα αντεγκλήσεων Εβραίων και Χριστιανών.
75, 2 Χλευάζεις τους Χριστιανούς και τους Ιουδαίους, επειδή τους έπλασε ο Θεός κατ’ εικόνα και ομοίωση και ανώτερους από την γη, το νερό και τα άστρα· έπειτα αλαζονικά τους παρομοιάζεις με βατράχια, νυχτερίδες και σκουλήκια, λες και συ ο ίδιος παραδέχεσαι ότι οι άνθρωποι, όπως λένε οι Χριστιανοί, είναι ανώτεροι από όλα τούτα. Διότι κανείς νομίζω δεν εξέλαβε τους λόγους σου ως επαινετικούς. Αυτοί σου οι σοφοί, γεμάτοι κακία λόγοι, μαρτυρούν ότι τα ζώα είναι υποδεέστερα από τους ανθρώπους, και ότι συ είσαι ανώτερος από τους Χριστιανούς και τους Εβραίους. Έτσι όμως γίνεσαι ωσάν αυτούς που κατηγορείς, ως νυχτερίδες και μυρμήγκια, βάτραχους και σκουλήκια.
Ας περάσουμε στην γνώμη σου ότι ο Θεός μόνο στους Ιουδαίους και τους Χριστιανούς τα φανέρωσε και όχι εις τους άλλους. Οι Χριστιανοί μια φορά δεν υποστηρίζουν ότι όλα φανερώθηκαν σε αυτούς, αλλά και σε άλλους λαούς· στους Έλληνες, στους Ρωμαίους, στους Αιγυπτίους και αλλού· διότι οι Χριστιανοί δέχονται σαφώς ότι οι Έλληνες στωικοί δίδαξαν για τον Σπερματικό τον Λόγο, εκτός και αν υποθέτεις το λοιπόν, ότι και εκείνοι αντίθετα ήτανε τα δικά σου ονομαζόμενα σκουλήκια. Και αν και οι Χριστιανοί, σύμφωνα με όσα λες ήτανε πράγματι σκουλήκια, εντούτοις ποτέ δεν λάτρεψαν, σαν άλλους ανθρώπους, τις πέτρες που πατούσαν, πράγμα που έπραξαν λαοί που ως σοφούς τους αναφέρεις.
Εν τέλει, αυτά που αναφέρεις Κέλσο δημιουργήματα της άθλιας φαντασίας σου είναι· ο Χριστός στην γη κατέβηκε και δεν παρέμεινε στο ουρανό με τα άστρα. Ο καθείς έχει τώρα και στο εξής την ευκαιρία να γνωρίσει τον Ύψιστο και όχι οι Ιουδαίοι ή οι Χριστιανοί μονάχα. Κι όλοι γνωρίζουν πολύ καλά πως οι Χριστιανοί δεν ήσαν Χριστιανοί πριν γνωρίσουν τον Ιησού.
Οι Ιουδαίοι είναι κάτι δραπέτες από την Αίγυπτο, που δεν έχουν δημιουργήσει ποτέ τίποτα το αξιόλογο, καθώς ποτέ δεν ασχολήθηκαν ούτε με την παιδεία ούτε καν με την αριθμητική. Τίποτα από την όλη ιστορία τους δεν έχει τραβήξει το ενδιαφέρον των Ελλήνων. Χωρίς ίχνος ντροπής, επιχείρησαν να βρουν τις ρίζες του γενεαλογικού τους δέντρου στην πρώτη φουρνιά απατεώνων και μάγων, επικαλούμενοι ασαφείς και αμφίβολες μαρτυρίες, βγαλμένες μέσα από τα σκοτάδια του παρελθόντος -πράγματα που παρερμηνεύονται* από τους αμαθείς και τους αφελείς. Και ενώ μέχρι τώρα, επί αιώνες, από κανένα δεν αμφισβητούνταν η ιουδαϊκή γενεαλογία, τώρα ακούει κανείς να την αμφισβητούν οι ίδιοι οι Ιουδαίοι.
77, 1 Δεν είναι σοφό να λες ότι το ενδιαφέρον του ενός λαού προς έναν άλλον, μπορεί να δίνει σε εκείνο τον τελευταίο κύρος, διότι με τούτη την σοφία που ξεστομίζεις θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι και οι Ιουδαίοι δεν ενδιαφέρθηκαν ποτέ για την ιστορία των Ελλήνων· άρα οι Έλληνες θα ήταν ανάξιοι αναφοράς, σύμφωνα με τη γνώμη τη δική σου. Και οι Έλληνες ομοίως δεν ενδιαφέρθηκαν για την ιστορία των Ρωμαίων, αν και δυστυχώς γι’ αυτούς βρέθηκαν κάτω από τις διαταγές ενός Λατίνου. Σίγουρα δε μετά, οι Ρωμαίοι ήσαν εκείνοι που ήταν άξιοι αναφοράς, έστω και αν και αυτοί δεν είχαν προκόψει στα γράμματα, στην παιδεία και στην αριθμητική όπως οι Έλληνες, αλλά μόνο στην πολεμική την τέχνη. Παρ’ όλη λοιπόν την αμορφωσιά εκείνων των Λατίνων, εντούτοις οι Έλληνες και αγάλματα τους φτιάξανε και τους λατρέψανε ως θεούς τους διότι τότε ήταν κυρίαρχοί τους. Το αυτό πάθανε και οι Αιγύπτιοι και κάποιοι Ιουδαίοι. Όμως μόνο οι τελευταίοι πολέμησαν για τον Ύψιστο Θεό τους, έστω και αν τελικά ως είδες μεγάλη συμφορά τους βρήκε.
Όλα τούτα που αραδιάζεις κακώς λέγονται διότι δεν έχουν καμιά σοφία, παρά μέσα τους δεν διακρίνεις τίποτα άλλο παρά μίσος, σκοτεινιά και κρύο. Λες και όλα αυτά που λες για τους Έλληνες ή τους Ιουδαίους έχουν σχέση με τις ιδιότητες του Θεού. Δεν νομίζω ότι κάποιος λαός αντανακλά τις ιδιότητες του Θεού, εφόσον άλλο οι άνθρωποι και άλλο ο Θεός. Εσύ όμως αυτό θεωρείς γι’ αυτό και περιγελάς τους Ιουδαίους, που όπως λες τίποτα δεν πράξανε μήτε από παιδεία και από αριθμητική, λες και αυτές οι ιδιότητες θα αντανακλαστούν στον Θεό των Ιουδαίων ή των Χριστιανών. Αν η σοφία και η λογική λοιπόν έχουν όπως εσύ αραδιάζεις, τότε αλίμονο στον Θεό. Διότι και αυτοί οι Έλληνες που λες που πρόκοψαν πολύ στα γράμματα και στην αριθμητική, λατρεύουν τους θεούς των Φοινίκων, των Φρυγών, των Χαλδαίων και των Αιγυπτίων, λαών που φαντάζουν βάρβαροι μπρος τους Έλληνες. Και αυτοί οι τελευταίοι παρ’ όλη την προκοπή τους με την σειρά τους λατρεύουν τους θεούς των Ελλήνων, των Χαλδαίων και των Περσών. Τί να υποθέσει λοιπόν κανείς; Ότι οι θεοί των Ελλήνων πήραν τις ιδιότητες των Αιγυπτίων θνητών ή εκείνοι των Αιγυπτίων πήραν τις ιδιότητες εκείνες των Ελλήνων, των Χαλδαίων και των Περσών; Και αν έστω δεχτεί κανείς ότι οι Χριστιανοί ή και οι Ιουδαίοι καθόλου δεν πρόκοψαν στην αριθμητική και τις επιστήμες, κανείς θαρρώ δεν μπορεί στα σίγουρα να πει ότι δεν θα το πράξουν σε κάποια μελλοντική στιγμή, κάνοντας την σοφία των Ελλήνων να φαίνεται μωρία, αν ποτέ στα άστρα ανεβούν με άρματα πετούμενα, εκεί που οι Έλληνες τα παλάτια ψεύτικα τοποθετούν του εραστή του μέγα Δία.
Στο παρελθόν, λαοί όπως οι Αθηναίοι, οι Αιγύπτιοι, οι Αρκάδες κι οι Φρύγες έχουν ισχυριστεί ότι κάποιοι από τους προγόνους τους γεννήθηκαν μέσα από το χώμα, και μάλιστα πρόβαλαν και αποδείξεις. Οι Εβραίοι τώρα -σκυφτοί κάπου σε μια γωνιά της Παλαιστίνης, εντελώς αμόρφωτοι και μη ξέροντας ότι τα παλιά χρόνια αυτοί οι μύθοι τραγουδήθηκαν από τον Ησίοδο και αμέτρητους άλλους θεόπνευστους ανθρώπους- σκάρωσαν για λογαριασμό τους την πιο άτεχνη και απίστευτη ιστορία: κάποιον άνθρωπο τον έπλασε, λέει, ο ίδιος ο θεός με τα χέρια του και φύσηξε μέσα του ζωή, κι ύστερα από το πλευρό του έφτιαξε μια γυναίκα, και μετά τους έδινε παραγγέλματα κι ήρθε ένα φίδι και του ’ κανε αντίπραξη, και τελικά υπερίσχυσε το φίδι κι όχι τα παραγγέλματα του. Αυτόν τον ανόσιο μύθο διηγούνται -θαρρείς και απευθύνονται σε τίποτε γριές- που παρουσιάζει ένα θεό αδύναμο από την πρώτη στιγμή: ένα θεό που δεν στάθηκε ικανός να πείσει ούτε τον ένα και μοναδικό άνθρωπο που ο ίδιος έπλασε. Κατόπιν μιλούν για κάποιον κατακλυσμό και μιαν ασυνήθιστη κιβωτό που περιείχε τα πάντα, και για ένα περιστέρι και μια κουρούνα που ήταν οι αγγελιοφόροι -άτεχνες και αβασάνιστες παραχαράξεις του μύθου του Δευκαλίωνα· κι αυτό, είμαι βέβαιος, δεν περίμεναν πως θα έβγαινε κάποτε στο φως, παρά συνέχιζαν να σκαρώνουν άτεχνους μύθους, κατάλληλους μόνο για νήπια: τι απίθανες τεκνοποιίες από γονείς σε βαθιά γεράματα... τι επιβουλές ανάμεσα σε αδέρφια... τι προδοσίες μανάδων... σ’ όλα αυτά, από κοντά κι ο θεός, ν’ ανακατεύεται παντού, να συμμετέχει... να δωρίζει γαϊδούρια και πρόβατα και καμήλες... μέχρι και πηγάδια ν’ ανοίγει για τους δίκαιους... κι οι δίκαιοι να συνουσιάζονται με τις νύφες και με τις υπηρέτριες τους. Ανηθικότητες που μπροστά τους ωχριούν τα θυέστια... κόρες να μεθούν τον πατέρα για να τεκνοποιήσουν μαζί του... αδερφός να πουλάει τον αδερφό για δούλο και να εξαπατά τον πατέρα... κι ο πουλημένος τελικά απελευθερώνεται και με συνοδεία πομπής πορεύεται στον τάφο του πατέρα του... και στις μέρες του το λαμπρό και θεσπέσιο γένος των Ιουδαίων που στο μεγαλύτερο μέρος του ζούσε διασκορπισμένο στην Αίγυπτο, δέχτηκε την εντολή να πάει να κατοικήσει και να βοσκήσει τα κοπάδια του αλλού.
77, 2 Θεωρείς τους Ιουδαίους ως σκυφτούς και αμόρφωτους· όμως αυτά που λες δεν στέκουν, διότι αν και χλευάζεις τους Ιουδαίους αποδιώχνοντας τα λόγια τους, εντούτοις αποδέχεσαι πράγματα και ψεύτικα γεγονότα για τον Δευκαλίωνα, που όχι μόνο αποδείξεις δεν επιδέχονται αλλά που ούτε και σοφία δεν έχουν. Υποστηρίζεις δηλαδή την ύπαρξη ανθρώπων που έγιναν από πέτρες και χώμα μόνοι τους δίχως καμιά αιτία. Μα εξήγησε μας σοφέ του κόσμου τούτου! Γιατί το χώμα σταμάτησε να πλάθει ανθρώπους; Μήπως δεν πλάθει άλλο χορτάρι ή λουλούδια; Πουθενά κανείς γεωργός στην σημερινή εποχή, αλλά ούτε και σε κείνη την πιο γνωστή σε μας δεν είδε κανένα άνθρωπο να ξεπροβάλει μέσα από το χώμα. Κάτι τέτοιες διηγήσεις νομίζω ότι παραλληλίζουν τις συκιές με τους ανθρώπους, λες και αν πάρει κανείς κάποιο σώμα ανθρώπου πεθαμένου, αλλά ακόμη και ζωντανό αν είναι, και το φυτέψει σε κάνα χωράφι, θα φυτρώσει δεύτερος και τρίτος ίδιος ή μπορεί και αλλιώτικος από τον πρώτο. Μα πού στην ευχή αντίκρισες χωράφι να γεννά θνητούς και γεωργό να καλλιεργεί ανθρώπους; Τέτοια πράγματα είναι τόσο αστεία που αρμόζουν σε μεγάλες κωμωδίες.
Αδικούν τα λόγια σου και την σοφή την ιστορική την γνώση, εφόσον ο Δευκαλίωνας λοιπόν, αφού αντί να γεννήσει τους άλλους ομοίους του, όπως όλοι οι άνθρωποι και τα ζώα στην φύση κάνουν, άρχισε και πετούσε πέτρες πίσω του μέσα σε ένα χωράφι και από εκείνες τις πέτρες ξεφύτρωναν άνθρωποι. Αν όλα τούτα είναι σοβαρά και λογικά, τότε η Ελλάδα θα ‘πρεπε να είχε κατακτήσει τον κόσμο όλο, διότι τί πιο εύκολο από το να φτιάχνεις πολυάριθμο στρατό πετώντας πίσω σου πολλά και διάφορα πετραδάκια πλάθοντας πολεμιστές ανθρώπους;
Και αυτός ο Δευκαλίωνας δεν έφτιαξε πλεούμενο για σωθεί αυτός και η γυναίκα του μετά από κάποια συμβουλή του Θεού· μάλλον ο Τιτάνας Προμηθέας τον προειδοποίησε για την επερχόμενη καταστροφή. Αντίθετα ο Ζευς θέλησε να αφανίσει το μοχθηρό γένος των ανθρώπων της Χάλκινης εποχής εξ ολοκλήρου. Εκείνος ο θεός δεν ειδοποίησε κανένα. Πόσο μάλλον τον Δευκαλίωνα, έτσι αδιάφορος που ήταν για τους ανθρώπους.
Έπειτα λες ότι ο Θεός των Ιουδαίων έφτιαξε τους πρώτους ανθρώπους με χέρια Του, λες και είναι κάνας Ήφαιστος που εργάζεται στο εργαστήρι του καπνούς γεμάτος πάνω κάτω. Κανείς Ιουδαίος δεν υποστηρίζει ότι ο Θεός τους, έφτιαξε τον άνθρωπο με τα χέρια του. Αυτά ανήκουν σε παρερμηνείες ανθρώπων που έμαθαν για χρόνια ολάκερα να ακούν από τον παιδοτρίβη τους παραμύθια για θεούς που έχουν σώματα ανθρώπων. Κάτι τέτοια άκουγε και ο Ηράκλειτος και κατσάδιαζε τους Έλληνες, παρά τους Ιουδαίους.
Αμφιβάλεις επίσης ότι Εκείνος ο Θεός έπλασε και την γυναίκα. Τότε για πες μας πάνσοφε, η γυναίκα πώς εμφανίστηκε επάνω σε αυτό το χώμα που πατάς; Μήπως και αυτή καλλιεργήθηκε από κάποιο γεωργό; Και αν αυτό συνέβηκε, τον γεωργό ποιός τον καλλιέργησε, ποιός τον όργωσε και ποιός τον πότισε; Το άροτρο και τα βόδια μοναχά τους; Ή μήπως να πιστέψουμε τους Έλληνες, που λένε ότι ο άνδρας και η γυναίκα βρίσκονταν στο ίδιο σώμα, όπως εκείνο του θεού Ερμαφρόδιτου; Αλλά τότε πώς και γιατί χώρισε ο άνδρας από την γυναίκα κατάπως λένε οι μύθοι, από το αρχικό και ένα σώμα; Δεν ήταν καλύτερα έτσι, εφόσον ο άνθρωπος εξυπηρετούσε τις ανάγκες του μόνος του, εφόσον ταυτόχρονα ήταν άνδρας και γυναίκα;
Ας σου πω και για το φίδι που αντίπραξε ενάντια στον Θεό, και για τους ανθρώπους που αντιπράξανε και αυτοί με την σειρά τους ενάντια Του. Όλοι οι σοφοί του κόσμου ξέρουνε ότι ακόμη και κάτω από τους πιο αυστηρούς νόμους που τιμωρούν με θάνατο τους παραβάτες υπάρχουν και ανυπάκουοι άνθρωποι. Τί θα πρέπει άραγε να σκεφτούμε; Ότι οι νόμοι δεν έχουν εξουσία; Ή ότι οι στασιαστές δεν αγαπάνε την ζωή τους και δεν φοβούνται τους νόμους; Μάλλον σε αυτά φταίει η θέληση του ανθρώπου να γνωρίζει τα πάντα και έτσι και αυτοί οι δύο έμαθαν για το καλό και το κακό και πέθαναν. Τώρα και ο πιο χαμηλά από τους σοφούς θα σου πει ότι μόνοι οι άνθρωποι διαχωρίζουν το κακό από το καλό και όχι κανένα ζώο.
Αν ύστερα χλευάζεις τις τεκνοποιίες, το μεθύσι, τις ανηθικότητες και τις πωλήσεις μεταξύ των Ιουδαίων, εντούτοις παραβλέπεις ότι αυτά τα πράττανε άνθρωποι και όχι ο Θεός τους· στην Ελλάδα την σοφή τέτοια και άλλα χειρότερα πράττανε οι θεοί της! Και για θυέστια δείπνα πολλές φορές τους Χριστιανούς οι ειδωλολάτρες κατηγορήσανε και κάτι τέτοιο βλέπω και σε σένα προσφιλές να είναι, μιας και οι ψεύτες όλοι μαζί τα ίδια ψέματα επαναλαμβάνουν. Ο Ατρέας τον αδελφό του υποδεχόμενος στις Μυκήνες με δόλο του παρέθεσε για φαγητό, χωρίς εκείνος να το γνωρίζει, τις σάρκες των υιών του Θιέστη, Τάνταλου και του Πλεισθένη. Όμως οι Χριστιανοί γνωρίζουν πολύ καλά ότι ψωμί και οίνο μοιράζονται μεταξύ τους εν μνήμη σαρκός και αίματος του Δάσκαλού τους και όχι σάρκες και αίμα αντί ψωμιού και οίνου κάποιων πεθαμένων εν άγνοιά τους· όπως ο Τηριάς έφαγε τον κομματιασμένο υιό του Ίτυ, που τον σκότωσαν οι δυο αδελφές, η σύζυγός του Πρόκνη και η Φιλομήλα και ακόμη και αυτός ο μέγιστος τάχα Δίας, που αν και θεός ο ίδιος, δεν γνώριζε ότι έτρωγε τον Πέλοπα, τον υιό εκείνον του Ταντάλου.
Οι πιο λογικοί ανάμεσα στους Ιουδαίους και τους Χριστιανούς, μες στην αμηχανία τους, προσπαθούν να αποδώσουν σ’ όλα αυτά αλληγορική σημασία· όμως οι ιστορίες καθαυτές δεν είναι τέτοιες που να επιδέχονται κάποια αλληγορική ερμηνεία, κάθε άλλο· μιλάμε για απύθμενες βλακείες. Όσο για τις αλληγορίες που τους έχουν αποδοθεί, είναι πιο κακοήθεις και ανάρμοστες από τους ίδιους τους μύθους, και μόνο με τη βοήθεια μιας εντυπωσιακής και ολωσδιόλου αναίσθητης βλακείας, καταφέρνουν να ταιριάξουν τα αταίριαστα. Τυχαίνει να έχω και‘γω υπ’ όψη μου μια τέτοια αλληγορικής σημασίας ιστορία, τη λογομαχία ανάμεσα σε κάποιον Παπίσκο και τον Ιάσονα.18 Δε μπορείς ούτε να γελάσεις μ’ αυτό το διάλογο, τόσο αξιοθρήνητος είναι και τέτοια απέχθεια προκαλεί. Ας τ’ αφήσω όμως αυτά· είναι ανώφελο να ασκώ κριτική πάνω σε πράγματα ολοφάνερα στον καθένα που θα ’ χει την υπομονή και την αντοχή να διαβάσει και να υποστεί αυτά τα συγγράμματα. Προτιμότερο να ασχοληθούμε με τη διδασκαλία περί φύσεως -και συγκεκριμένα με την θέση ότι ο θεός δεν έχει δημιουργήσει κανένα θνητό πλάσμα. Αντιθέτως, έργα του θεού είναι τα αιώνια και αθάνατα. Και έργα αυτών είναι τα θνητά όντα." Και η μεν ψυχή είναι έργο του θεού, η φύση του σώματος όμως είναι άλλη. Κι η φύση δεν κάνει διακρίσεις ανάμεσα στα σώματα των νυχτερίδων και των σκουληκιών και των βατράχων και των ανθρώπων. Όλα από την ίδια ύλη είναι φτιαγμένα και κατά τον ίδιο τρόπο είναι όλα φθαρτά. Η φύση τους είναι κοινή: περνά και ξαναπερνά μέσα από διαφοροποιήσεις για να επιστρέψει στην αρχική της κατάσταση. Κανένα δε προϊόν της ύλης δεν είναι αθάνατο. Αλλά πάνω σ’ αυτά δεν χρειάζεται να επεκταθούμε περισσότερο. Όποιος είναι σε θέση να τα μελετήσει και να ερευνήσει με μεγαλύτερη πληρότητα, θα τα μάθει.
79,1 Κάποια από αυτά που διηγείσαι από την ιστορία των Εβραίων να χρήζουν ίσως κάποιας αλληγορίας, όμως οι μύθοι των Ελλήνων δύσκολα χρήζουν κάποιας αληθινής ιστορίας. Και νομίζω αυτό το είπανε σοφοί αναμεταξύ τους και όχι κάποιοι έξω από αυτούς. Ακόμη και ο Πλάτωνας θαρρώ πολλά λέει για τον Όμηρο και τους μύθους τους θεϊκούς, στην δική του Πολιτεία. Διότι ποιά αληθινή ιστορία πρεσβεύει ο μύθος του Ησιόδου κατά τον οποίο ο Ουρανός εμπόδισε να βγουν στο φως τα παιδιά που του γέννησε η Γαία; και με προτροπή της Ρέας ευνουχίστηκε αυτός από τον Κρόνο και ύστερα αναθεμάτισε τους δράστες ως Τιτάνες, οι οποίοι τέλος γνώρισαν την τιμωρία; Ενώ και τα παιδιά τα δικά του πάντοτε στον μύθο ήταν μισητά από εκείνον; Ή μήπως είναι αληθινή ιστορία ότι η Εστία, η Δήμητρα ο Άδης και ο Ποσειδώνας έγιναν τροφή του πατέρα τους, αφού ο Κρόνος προειδοποιήθηκε από την Γαία και τον Ουρανό, ότι θα εκθρονιστεί με την σειρά του από απόγονό του; και έτσι και ο Δίας για να αποφύγει τον διάδοχο τρώει την ίδια την πρώην σύζυγό του; Μάλιστα οι Έλληνες παρόμοιες μυθικές διηγήσεις δεν σταμάτησαν να τις κάνουν ποτέ και ακόμα και στα χρόνια του Αλέξανδρου του Μέγα, κάποιοι λέγανε απίθανα και φανταστικά όμορφα παραμύθια. Αλίμονο όμως δεν θέλω σαν σε να τους συμπαρασύρω όλους.
Όπως και συ λες, ας αφήσουμε τους μύθους και ας καταπιαστούμε με την θεωρία τις φύσεως. Λες λοιπόν ότι ο Θεός δεν έφτιαξε την φύση αλλά έργα Αυτού είναι τα αιώνια και αθάνατα και ότι αυτά τα αιώνια φτιάξανε όλα τα φθαρτά, η δε ψυχή εφόσον έργο του Θεού είναι αθάνατη και αιώνια, επειδή όπως λες διαφορετική από το σώμα είναι. Μα τότε εξήγησέ μου λοιπόν, πώς προηγουμένως υπέθεσες ότι ο Θεός των Χριστιανών δεν γίνεται να μπει σε ένα θνητό της γης μας σώμα, διότι αν τολμήσει κάτι τέτοιο έστω και προς στιγμή, αμέσως θα γίνει και αυτός θνητός; Γιατί αν δεν γίνεται θνητός, όπως οι Χριστιανοί είπαν για τον Ιησού, τότε θα πρέπει να παραδεχτείς ότι τα όσα λένε για Αυτόν αληθεύουν. Μα αν ο Θεός, που είναι ο πιο ισχυρός από όλους, γίνεται θνητός επειδή μπήκε σε ένα σώμα, τότε εξήγησέ μου το λοιπόν, πώς η ψυχή που συνεχώς μέσα σε σώμα βρίσκεται αντίθετα παραμένει αθάνατη; Ποιός σοφός αλήθεια Κέλσο λέει το μαύρο άσπρο και το άσπρο μαύρο; Όλα αυτά που λες είναι για αφελείς ακροατές των θιάσων του Διονύσου, που έπειτα από μπόλικο κρασί το ρίχνουνε στο νυσταγμένο χαζολόγημα και αδιαφορούν, όντας μισοκοιμισμένοι, για τι έγινε στην αρχή, τι στην μέση και τι στο τέλος, και έτσι μέσα στην αμνησία τους χειροκροτούν άλογα και δίχως κρίση ότι συμβαίνει, θαρρείς και ο θόρυβος από τις φωνές τους καλύπτει και εξαφανίζει τις παλιές ανοησίες.
Και αν θες να μάθεις και τούτο, ο Θεός των Χριστιανών αθάνατους έπλασε τους ανθρώπους αλλά εκείνοι ένεκα της ανυπακοής τους πέθαναν γνωρίζοντας το καλό και το κακό. Ο Ιησούς όμως για αυτό στάλθηκε στην γη, για να ξαναδώσει στον άνθρωπο την αθανασία. Κι αν ακόμη ο Θεός όπως λες πλάθει μόνο τέλεια έργα, γιατί υπάρχουν άνθρωποι κακόψυχοι; Ή μήπως ούτε και την ψυχή την έπλασε ο Θεός; Και τι είναι το σώμα; Μπορεί να αμαρτήσει χωρίς την ψυχή; Κι αν αμαρτάνει μαζί με την ψυχή, και στην πραγματικότητα, κάτω από τις εντολές της ψυχής, ποιός φταίει περισσότερο; Το σώμα που είναι ύλη και ανακυκλώνεται σε χώμα και σε άλλα σώματα, ή η ψυχή που έχει βούληση και κάθε αμαρτία είναι δική της; Είναι λοιπόν το σώμα που φταίει για τις κακές βουλήσεις της ψυχής ή η ψυχή η ίδια; Φταίει αλήθεια ο Θεός που έφτιαξε την ψυχή, αν η ψυχή αμαρτάνει εκούσια και ελεύθερα; Αν ο Θεός δεν φταίει για την ψυχή, ούτε για το σώμα λοιπόν δεν φταίει. Αν το σώμα δεν είναι κακό, τότε κι αυτό ο Θεός μπορεί να το έφτιαξε. Κι αν το σώμα και η ψυχή δεν είναι τέλεια, γι’ αυτό ο Θεός έγινε άνθρωπος, για να τα θεραπεύσει και να τα τελειοποιήσει. Γιατί όπως κι εσύ είπες, ο Θεός μόνο τέλεια δημιουργεί. Κι εσύ ως φαίνεται δεν αποδέχεσαι την τελική φάση της δημιουργίας, την επιστροφή και τελειοποίηση της κτίσης.
(Ως προς το ζήτημα του κακού, έχω να πω ότι) στον κόσμο μας, το κακό δεν θα μπορούσε ούτε να μειωθεί ούτε να αυξηθεί -ούτε στο παρελθόν ούτε στο παρόν ούτε στο μέλλον. Όπως συμβαίνει να είναι ίδια η υλική φύση των πάντων, έτσι συμβαίνει και η πηγή των κακών να είναι η ίδια. Τα κακά ούτε πληθαίνουν ούτε λιγοστεύουν είναι περίπου οριοθετημένα. Την προέλευση των κακών δεν είναι εύκολο να την γνωρίζει ένας μη φιλοσοφημένος άνθρωπος, γι’ αυτό, για τον πολύ τον κόσμο είναι αρκετό το να πει κανείς ότι δεν προέρχονται από τον θεό τα κακά,20 αλλά ότι αποτελούν κι αυτά ένα μέρος του υλικού κόσμου και της ανθρώπινης κοινωνίας· ότι ο κύκλος ζωής των θνητών είναι απαράλλαχτος από την αρχή ως το τέλος, και καθώς τα πράγματα ολοκληρώνουν τον κύκλο τους, είναι αναπόφευκτο, αυτά που συμβαίνουν τώρα να ξανασυμβούν, όπως άλλωστε και έχουν ξανασυμβεί. Και επιπλέον, ας μη νομίζουμε πως ο ορατός κόσμος, έχει διευθετηθεί προς χάρη του ανθρώπου: το κάθε τι γεννιέται και πεθαίνει για χάρη της διαφύλαξης του όλου -σύμφωνα με την αέναη διαδικασία αλλαγής που προανέφερα, όπου το κάθε τι μετατρέπεται σε κάτι άλλο. Τα καλά και τα κακά ούτε πληθαίνουν ούτε λιγοστεύουν, και ο θεός δεν χρειάζεται να διορθώσει τον κόσμο -δηλαδή να του προσθέσει βελτιώσεις, θαρρείς κι είναι άνθρωπος που σκάρωσε από την αρχή ένα κακότεχνο έργο και τώρα πάει να το επιδιορθώσει- εξαγνίζοντας τον με το πυρ ή με κατακλυσμούς. Όσο για το τι είναι κακό και τι όχι, ας μην είμαστε και τόσο σίγουροι. Κι αν ακόμα κάτι σου φαίνεται κακό, δεν είναι ξεκάθαρο αν είναι όντως κακό· δεν μπορείς πάντα να ξέρεις αν πραγματικά είναι ή όχι προς όφελος είτε δικό σου είτε κάποιου άλλου είτε του συνόλου.
81, 1 Ας δούμε αν έχεις αρετή, διότι νομίζω τα έχεις μπερδεμένα, αφού λες το κακό είναι οροθετημένο και αποτελεί μέρος της ύλης και πως δεν προέρχεται αυτό από τον Θεό. Μα αν κατώτεροι θεοί έφτιαξαν το κακό και το οριοθέτησαν στον κόσμο μέσα, τότε θα συνέβαινε κάτι για το οποίο άλλες φορές πολέμησες· ότι δηλαδή δεν υπάρχουν θεοί ή θεός που να αντιπαλεύονται τον Ύψιστο θεό. Κι όμως, αν αυτός είναι αγαθότητα, πώς είναι δυνατόν οι κατώτεροι θεοί να κατασκευάζουν, ως άλλοτε μας είπες, ένα κόσμο χείριστο; Αλλά αυτή σου η θεωρία έρχεται σε σύγκρουση με άλλες απόψεις των Ελλήνων, γιατί αν διάφοροι θεοί μέσα σε ένα κόσμο αναγκαστικά κακό κατοικούν, θα μπορούσαν και αυτοί αναγκαστικά κακοί να γίνουν.
Έπειτα πάλι παράλογο φαντάζει θεοί να κατασκευάζουν ένα κόσμο που μέσα του το κακό είναι αναγκαίο, λες και αυτοί οι θεοί αναγκαστικά πρέπει να κατασκευάζουν το κακό όντας μη ελεύθεροι και κατώτεροι από τους ελεύθερους ανθρώπους. Τέτοιοι θεοί είναι πιο ανάξιοι από τους θνητούς και δεν αξίζουν καμιά θυσία, γιατί αν τέτοιοι θεοί τις άξιζαν, θα έπρεπε να τις αξίζουν και οι κακούργοι, αφού και το κακό πλέον ως κατασκευή θα είχε κάποια θεία προέλευση. Κι εδώ μπορώ τώρα να σου πω ότι το κακό για τους Χριστιανούς, μακράν απέχει από το να είναι αναγκαίο· για τον άνθρωπο είναι επιτρεπτό να μετανοεί και μέσα από την μετάνοια τέτοιες αναγκαιότητες ψεύτικων θεών καταλύονται από την δική του τη θνητή τη βούληση. Σύμφωνα λοιπόν με τους Χριστιανούς, το κακό δεν είναι αναγκαίο αλλά είναι η έλλειψη του καλού και η έλλειψη του ίδιου του Θεού, και δηλαδή του μη Οντος, το οποίο σαφώς και πάντοτε θα μειώνεται, ως την πλήρη εξαφάνισή του κατά την βούληση των όντων του κόσμου. Έτσι λοιπόν ας λεχθεί, ότι ο κόσμος ημιτελής ακόμη είναι και προς τελειοποίηση οδεύει και όταν τούτη δω συμβεί, τότε το κακό θα εξαφανιστεί και δεν θα ταλαιπωρεί αναγκαστικά, ως λες, τα όντα. Τέτοιο έργο τέλειο λοιπόν αρμόζει σε Θεό και στην τέλεια αγαθότητά Του.
Όσα επίσης λες, δεν συμβαδίζουν με τα της ψυχής, που όπως είπες, προέρχεται από τον Θεό και τίποτα που προέρχεται από τον Αυτόν δεν είναι κακό παρά αγαθό και αιώνιο. Θα περίμενε κανείς όλες οι ψυχές των θνητών να είναι καλές και αγαθές, πράγμα όμως που δεν συμβαίνει. Διότι άλλοι είναι αγαθοί και άλλοι εγκληματίες. Τί να σκεφτεί κανείς; Ότι ο Θεός γεννά τις ψυχές ως κακές και πονηρές; Ότι μαζί με τις καλές ψυχές ο Θεός γεννά και άλλες χειρότερες που κάνουν μόνο για εγκληματίες; Ή ότι η ψυχή μόλις βρεθεί μες την ύλη αλλοιώνεται και γίνεται κακή και πονηρή; Σαφώς λοιπόν υπαινίσσεσαι το δεύτερο, που δεν μπορεί σοφά να στέκει, διότι κανείς δεν είδε κανένα σκύλο ληστή μήτε και εγκληματία, κανένα όρνιο κακόβουλο μήτε και ποτισμένο φιλαργυρία. Τίποτα στα ζώα δεν δείχνει ότι ανάμεσα σ’ εκείνα άλλα είναι ενάρετα και άλλα γεμάτα μίσος ποτισμένα, αν και όπως είπες από την ίδια ύλη με τον άνθρωπο αποτελούνται· κανείς δεν είδε λέοντες να στήνουνε απάτες, μήτε κανείς πουλιά να στήνουνε μύριες πονηρίες. Ακόμα και αν κάποιος υποθέσει ότι όντως πράττουν έτσι, σίγουρα θα πρέπει να ψάξει πολύ για να βρει λέαινα να κλαίει για τον χαμό βοδιού και λύκο για κατσίκας. Αν λοιπόν στους σκύλους και στους πίθηκους, στα ελάφια και στα φίδια τίποτα δεν είναι κακό, πώς είναι στους ανθρώπους; Μήπως εκείνοι φτιάχνονται από ύλη άλλης ουσίας; Μα συ λες ότι η φύση των πάντων είναι η ίδια, πώς λοιπόν ανέχεται η σοφία σου τούτη την δυσαρμονία;
Και αυτός ο κόσμος, ως σ’ αρέσει να υποθέτεις, δεν έγινε για τον άνθρωπο αλλά για χάρη της διαφύλαξης του συνόλου και λες ότι κάθε τι μετατρέπεται σε κάτι άλλο. Αν ήταν έτσι λοιπόν, εμείς οι άνθρωποι θα έπρεπε να είχαμε γίνει όλοι βάτραχοι, οι βάτραχοι σκυλιά και τα σκυλιά με την σειρά τους τράγοι, οι τράγοι να γίνουν δάφνες και οι δάφνες να γίνουν πέτρες και οι πέτρες άνθρωποι. Μα και αν κάποιος είδε άνθρωπο αφού πεθάνει να γίνεται σαν χώμα, τότε για πες μου σε παρακαλώ, ποιός είδε πέτρα να γίνεται άνθρωπος; Εγώ αν και γύρισα και στην Ιωνία και στην Σικελία και στην Β. Αφρική ουδέποτε απάντησα κάτι τέτοιο. Ακόμη κι αν ο άνθρωπος γίνεται πέτρα, τότε η ψυχή του πού πηγαίνει; Τέτοια δόγματα δήθεν αρετής προέρχονται από μύθους σαν εκείνους του Δευκαλίωνα που φύτευε τις πέτρες και έβγαζε ανθρώπους. Αυτές οι διηγήσεις και αν ξεπερνούν εκείνες του Αισώπου! Τουλάχιστον από εκείνα του Αισώπου, τα αληθινά για τους παίδες παραμύθια, πολλά κανείς έχει να διδαχτεί, έστω και αν οι παιδαγωγοί στην παλιά την Ελλάδα δεν κατείχαν κάποια θέση που να αρμόζει άξια μες την πολιτεία, γι’ αυτό και δούλοι ήσαν σαν τον Αίσωπο. Όμως αυτά τα παραμύθια του Δευκαλίωνα που τα διδάσκεις, λες και είναι ιστορικές αλήθειες, τί έχουν πράγματι να μας διδάξουν ή να εξιστορήσουν πέρα από την απόρριψη της λογικής και της ίδιας της σοφίας;
Σίγουρα για το κακό έχεις δίκιο· κάποιοι το κακό το θεωρούν καλό και το καλό κακό. Όμως οι Χριστιανοί πιστεύουν ότι εφόσον μόνο ο Θεός είναι δίκαιος και αγαθός, ένεκα της τέλειας δικαιοσύνης Του, είναι και ο μόνος ικανός να διαχωρίζει το κακό από το καλό, γι’ αυτό και απέχουν από το να κρίνουν τους άλλους ολοκληρωτικά και εξ άπαντος.
Κι όλα αυτά για τους αναγκαστικά επαναλαμβανόμενους κύκλους των θνητών, είναι πολύ πιο αστήριχτα από όλα τα άλλα που ξεστομίζεις· θαρρώ κάποια στιγμή και τον Πυθαγόρα τον ίδιο ύβρισες για παραδοξολογίες, αν και τώρα παρόμοιες παραδοξολογίες θεωρείς ως φοβερές αλήθειες. Μόνο πες μου στ’ αλήθεια ποιος Αθηναίος πολέμησε τρεις και τέσσερις φορές στον Μαραθώνα; Ποιός Σπαρτιάτης πέθανε πέντε και έξι φορές στις Θερμοπύλες; Αλλά βλέπεις κάτι σοφοί σαν και σένα υποστηρίζουν ότι όλοι αυτοί οι κύκλοι των θνητών συμβαίνουν κάθε δέκα ή και περισσότερες χιλιάδες χρόνια, ώστε να είναι σίγουροι ότι όλες οι ανοησίες τους θα έχουν ξεχαστεί ως τότε και κανείς πλέον δεν θα τους θυμάται, ούτε και ο ίδιος τους ο εαυτός. Γιατί αν ακόμα υποθέσουμε ότι όλοι αυτοί οι κύκλοι συμβαίνουν για το καλό του συνόλου, τότε τί τους απαγορεύει να συμβαίνουν πιο συχνά; Αλλά αν συνέβαιναν τόσο πολύ συχνά, εσύ ακόμη μπορεί να ήσουν συνέχεια και για πάντα στην πρώτη μόλις λέξη των όσων εντελώς αστήριχτα υποστηρίζεις.
Βλέποντας λοιπόν κανείς τους Χριστιανούς να προσδίδουν στο θεό αισθήματα οργισμένου ανθρώπου, δεν μπορεί παρά να γελάει: εδώ ένας άνθρωπος που κάποτε οργίστηκε με τους Ιουδαίους, τους εξολόθρευσε όλους, τους ισοπέδωσε· ενώ πριν απ’ αυτόν, ολόκληρος θεός, ο μέγιστος θεός όπως λένε, που ’ χε γίνει πυρ και μανία μαζί τους και εξαπέλυε απειλές, το μόνο που ’ κανε τελικά ήταν να στείλει κάτω τον υιό του, που ’ παθε τα όσα έπαθε21... Επειδή όμως δεν μιλάμε τώρα μόνο για τους Ιουδαίους αλλά για την φύση γενικά, ας ξεκαθαρίσω τι εννοώ με τα παραπάνω. Ισχυρίζονται ότι τα πάντα δημιουργήθηκαν από το θεό για χάρη του ανθρώπου, ενώ εμείς υποστηρίζουμε ότι δεν έγιναν και δεν γίνονται, ούτε για χάρη των ανθρώπων ούτε για χάρη των ζώων. Και ούτε είναι έργα θεού οι βροντές κι οι αστραπές κι οι βροχές.22 Ακόμα κι αν δεχόταν κανείς ότι αυτά τα φαινόμενα είναι έργο του θεού, γιατί θα ’ πρεπε να βρέχει για χάρη του ανθρώπου (για να μπορεί δηλαδή ο άνθρωπος να έχει τροφή), κι όχι για χάρη των δέντρων ή των αγκαθιών ή των χόρτων. Κι αν πεις ότι κι αυτά μόνο για χάρη του ανθρώπου φυτρώνουν, τότε γιατί όχι μόνο για χάρη των άγριων ζώων; Στο κάτω κάτω εμείς, με τόσους κόπους και επίμονη δουλειά, μόλις που καταφέρνουμε να τρεφόμαστε, ενώ αυτά ούτε να οργώνουν χρειάζεται ούτε να σπέρνουν. Και σ’ όποιον θα μου θύμιζε τη φράση του Ευριπίδη, κι ο ήλιος κι η νύχτα τους θνητούς υπηρετούν13 θα ρωτούσα, γιατί ντε και καλά εμάς κι όχι τα μυρμήγκια και τις μύγες; Αφού και γι’ αυτά, η νύχτα είναι για ν’ αναπαύονται κι η μέρα για να βλέπουν και να κάνουν. Και σ’ όποιον πει ότι είμαστε άρχοντες των ζώων, μιας και τα κυνηγούμε και μετά τα καταβροχθίζουμε, θα ρωτήσω: τι αποκλείει, εμείς να έχουμε γίνει για χάρη αυτών, αφού κι εκείνα μας κυνηγάνε και μας τρώνε; και μάλιστα, εμείς για να τα πιάνουμε χρειαζόμαστε όπλα και δίχτυα και σκυλιά, χώρια που πρέπει να μαζευόμαστε πολλοί. Ενώ εκείνα τα προίκισε η φύση με δικά τους όπλα, κι έτσι ως προς αυτό είμαστε εμείς υποδεέστεροι, θα μου πείτε, ο θεός μας έδωσε μυαλό, ώστε να μπορούμε να πιάνουμε και να κακομεταχειριζόμαστε τα άγρια θηρία· εδώ θα απαντήσω ότι επί τόσα χρόνια, προτού εμφανιστούν οι πόλεις κι οι τέχνες κι οι επικοινωνίες και τα όπλα και τα δίχτυα, οι άνθρωποι αρπάζονταν και καταβροχθίζονταν από τ’ άγρια θηρία· σπανιότατα συνέβαινε το αντίστροφο. Άρα εδώ θα λέγαμε πως ο θεός τους ανθρώπους τους είχε μάλλον υποταγμένους στα άγρια ζώα. Μα, θα μου πείτε, οι άνθρωποι είναι ανώτεροι από τα ζώα, διότι ζούνε σε πόλεις και έχουν κράτη και αξιώματα και εξουσίες. Ε, λοιπόν, σιγά το πράμα. Και τα μυρμήγκια κι οι μέλισσες το ίδιο. Οι μέλισσες -τουλάχιστον αυτές- έχουν αρχηγό, διαβαθμίσεις, περίθαλψη, κάνουν πολέμους, εξοντώνουν τους ηττημένους, χτίζουν πόλεις, ακόμα και προάστια, αλλάζουν βάρδιες στη δουλειά, τιμωρούν τους τεμπέληδες -τους κηφήνες τουλάχιστον, που τους απελαύνουν. Τα μυρμήγκια από τους αποθηκευμένους σπόρους κόβουν τα φύτρα για να μη βλαστήσουν, έτσι ώστε να τους μείνουν για ένα χρόνο. Επίσης, τα νεκρά μυρμήγκια τα αποθέτουν σε έναν τόπο που έχουν ξεχωρίσει ειδικά για αυτό το σκοπό· κι ο τόπος αυτός είναι για αυτά κάτι ανάλογο με τα δικά μας πάτρια μνήματα. Επίσης όταν συναντιούνται, έχουν τρόπο να συνεννοούνται μεταξύ τους και να μη χάνουν το δρόμο τους· χρησιμοποιούν φυσικά δική τους γλώσσα, έχουν δική τους κοινή λογική και νοήματα και συλλογικούς σκοπούς και σημαινόμενα.
83, 1 & 85 Οι Χριστιανοί σαφώς και δεν προσδίδουν στον Θεό αισθήματα οργισμένου ανθρώπου αλλά οι ενέργειες του Θεού ερμηνεύονται από τους ανθρώπους με τέτοια αισθήματα, διότι σε αυτές τις πράξεις καταλήγουν οι ίδιοι μόνο, λόγω της οργής τους άλογα, χωρίς κρίση για τις συνέπειες των πράξεών τους. Έτσι λοιπόν από την ανθρώπινη μεριά μιλάει η Γραφή των Ιουδαίων, όταν αυτοί εδώ ως δούλοι ένιωθαν και φοβόταν τον Κύριό τους, βλέποντάς τον ως Αυστηρό Κριτή τους. Μετά όμως την αποστολή του Υιού Του, ο Θεός για όλους φανερώθηκε σε όλα τα έθνη επί της γης, ως Αυτός που πραγματικά είναι για τους ανθρώπους, ένας Πατέρας δηλαδή αγαπητός για τα παιδιά Του. Ο Θεός δεν οργίζεται, αλλά οι πράξεις Του έχουν σχέδιο και πρόνοια για τους ανθρώπους. Γι’ αυτό και άλλοτε ο Θεός τιμωρεί και άλλοτε αποφασίζει να στείλει εδώ τον Υιό Του. Οι πράξεις του Θεού έχουν τελικό σκοπό και πρόνοια για το σύνολο και δεν γίνονται οργισμένα, άνευ σχεδίου και πρόνοιας, όπως εκείνες των ανθρώπων. Αν ο Θεός των Χριστιανών έπραττε οργισμένα, τότε αλήθεια όπως λες, ποτέ δεν θα έστελνε τον Υιό Του αλλά και τον άνθρωπο και την Γη ολάκερη θα είχε καταστρέψει, εξαφανίζοντας τους όλους μια και καλή για πάντα.
Σωστά υποστηρίζεις πως οι βροντές και οι αστραπές δεν είναι έργα του Θεού· νομίζω ότι κάτι αυτό το είπε πρώτος ο Επίκουρος στους Έλληνες, μα εκείνοι τον θεώρησαν άθεο, από όσο θυμάμαι για αυτή του την θεωρία. Και οι Χριστιανοί ουδέποτε πίστεψαν και ούτε ποτέ υποστήριξαν δογματίζοντας, ότι τις βροντές και τις αστραπές τις ρίχνει ο Θεός Τους· ούτε και οι Ιουδαίοι, αν και όπως είπες εκείνοι είναι βάρβαροι και αμόρφωτοι, παρότι υποστήριξαν ορισμένα θέματα πριν από τον ίδιο τον Επίκουρο. Αυτά τώρα όμως δεν έχουν σημασία.
Οι Χριστιανοί λένε λοιπόν, ότι ο Θεός κατασκεύασε τον κόσμο δίνοντάς του μηχανισμούς αυτοτέλειας και ο Ίδιος, μιας και είναι ο Κατασκευαστής του σύμπαντος, πάντοτε έχει την ικανότητα να επεμβαίνει αν χρειαστεί. Ακόμη λένε ότι οι άνθρωποι μονάχα έχουνε ψυχές, γι’ αυτό και είναι διαφορετικοί σε κάτι από τα ζώα της φύσης, αν και στην σάρκα ίδιοι είναι με αυτά. Όσο για το κακό και το καλό στα ζώα και στον άνθρωπο, σου είπα νομίζω, και αυτό για τους Χριστιανούς είναι μια σημαντική βάση για να πιστεύουν τα όσα λένε, όσο αφορά τα της ψυχής του ανθρώπου.
Επίσης κανένα ζώο δεν αγαπά την τέχνη σαν τον άνθρωπο, μήτε την μουσική και το τραγούδι, διότι τα ζώα αν φωνάζουν ή κελαηδούν, το κάνουν για κάποιο λόγο αλλά ο άνθρωπος το κάνει και για να διασκεδάζει και γιατί αγαπά την τέχνη. Ο άνθρωπος έχει επίσης ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που οι Έλληνες πολλές φορές το τίμησαν με τις θυσίες και τους αγώνες τους. Αυτό το αγαθό λέγεται ελευθερία και έτσι και στον άνθρωπο αν χαλκά του βάλεις και στα σίδερα τον ρίξεις, έστω και αν λίγο υποταχθεί, πάντα θα σκέφτεται πως να απελευθερωθεί. Και μην σοφά μας πεις, ότι είδες κανένα βόδι το άροτρο να ρίχνει κάτω και μαζί με τους συντρόφους του να πράττει καμιά εξέγερση ή καμιά στάση σαν κείνη του Μιθριδάτη ενάντια στους Ρωμαίους! Διότι και αν τα βόδια δυνατότερα είναι από τον άνθρωπο εντούτοις από τον αδύνατο άνθρωπο διατάζονται στο χωράφι. Νομίζω ότι αυτή είναι η δύναμη του ανθρώπου που τα ζώα δεν έχουν.
Συ Κέλσο κι οι σοφοί λαοί που αναφέρεις, που δεν βρίσκετε καμία διαφορά μεταξύ ανθρώπων και ζώων, δηλαδή ανάμεσα από άλογα και λογικά, είσαστε άξιοι της τύχης των θεών σας που συνουσιάζονται με αυτά. Οι δε Αιγύπτιοι προσκυνούν τ’ άλογα, και αν θυμάμαι τους χλεύασες γι’ αυτή τους την συνήθεια, αν και τώρα τον άνθρωπο βάζεις όμοια με τα ζώα, έστω και αν ποτέ ζώο δεν φάνηκε ανθρώπους να προσκυνά για χάρη των θεών ή του θεού του. Όμως ας μην νομίζει κανείς ότι οι Χριστιανοί δεν σέβονται τ’ άλογα τα όντα, διότι αυτά δώρο είναι του Θεού στους ανθρώπους μαζί με ολάκερη την φύση. Και αν έστω υποστηρίξει κανείς ότι όντως τα φυτά είναι για τα ζώα μόνο, τότε λάθος μεγάλο πράττει, διότι δεν βλέπει ότι το χόρτο το τρώει το πρόβατο και το γάλα του ο άνθρωπος. Και αυτή η επίμονη δουλειά που δίκαια αναγνωρίζεις, θυμίζει τους Ιουδαίους που τέτοια λένε στα βιβλία τους ως τιμωρία των ανθρώπων.
Πάντως καλά κάνεις και λες ότι οι άνθρωποι διαφέρουν από τα ζώα, αφού δεν έχουν από την φύση τους όπλα σαν τα δεύτερα για να κυνηγούν· μα παρόλα αυτά, όπως ανάφερες, ο άνθρωπος έχει μυαλό και μόνος του τα φτιάχνει, έστω και αν δεν τα έχει από την φύση του. Γι’ αυτό λοιπόν τα ζώα εξοπλίστηκαν από τον Θεό με όπλα διότι μόνα τους δεν είναι δυνατά εις το να τα κατασκευάζουν. Ποιός ο λόγος λοιπόν ο άνθρωπος να γεννιέται δίχως όπλα και τα ζώα δίχως άρματα και όπλα όπως ο άνθρωπος;
Και όσα λες για τα μυρμήγκια και τις μέλισσες είναι πολύ θαυμαστά και αληθινά και σε τιμούν ως προς την γνώση, έστω και αν ζώο ποτέ δεν θα δεις να γνωρίζει οτιδήποτε για άλλο ζώο. Όμως γι’ αυτό θα σου μιλήσω αργότερα.
Επέτρεψέ μου τώρα, να σου εξηγήσω Χριστιανικά, πως φαίνεται ότι ο άνθρωπος σαφώς και είναι ανώτερος από τα ζώα κι όλα γι’ αυτόν έγιναν παρά για ‘κείνα ή για κανέναν από τους δύο, ως είπες. Διότι κατά τους Χριστιανούς, ο Θεός σώμα ανθρώπινο ενδύθηκε και όχι ενός πιθήκου. Και αν δίκαια εσύ ομιλείς, τότε η σοφία των μυρμηγκιών ανώτερη είναι από την δική σου, πράγμα που κι άδικο αν έχεις, λάθος να το πει κανείς δεν θα είναι.
Για πείτε μου τώρα, αν κάποιος από ψηλά από τον ουρανό ρίξει μια ματιά στη γη, ποιες μεγάλες διαφορές νομίζετε ότι θα βρει ανάμεσα στα δρώμενα τα δικά μας και των μελισσών και των μυρμηγκιών, Ίσως μοναχά τ’ ότι οι άνθρωποι καταγίνονται με τη μαγεία και τη βασκανία· μόνο που σ’ αυτά μας έχουν αφήσει πίσω τα φίδια κι οι αετοί: από αντίδοτα τουλάχιστον κι από τρόπους να προλαβαίνουν και να απομακρύνουν το κακό, γνωρίζουν ουκ ολίγα -μέχρι και πέτρες χρησιμοποιούν για να σώζουν τα μικρά τους· και ξέρουν μυστικά που αν τύχει ποτέ να τα μάθει άνθρωπος, θα νομίζει πως κατέχει θαυμαστές γνώσεις, θα μου απαντήσουν, ότι ο άνθρωπος έχει συλλάβει την έννοια του θείου, κι αυτό τον κάνει ανώτερο από τα άλλα ζώα. Ας ξέρουν λοιπόν όσοι το ισχυρίζονται αυτό, ότι αυτή την ιδιότητα πολλά άλλα ζώα θα την διεκδικήσουν, και μ’ όλο τους το δίκιο. Γιατί, τι πιο θεϊκό από το να προβλέπει κανείς τα μελλούμενα και να τα φανερώνει; Αυτά λοιπόν οι άνθρωποι είναι υποχρεωμένοι να τα μαθαίνουν από τα άλλα ζώα και κυρίως από τα πουλιά. Κι όσοι καταλαβαίνουν τα σημάδια τους, υποτίθεται πως έχουν προφητικές ικανότητες. Επομένως, τα πουλιά και όσα άλλα ζώα είναι προικισμένα από το θεό με προφητικές ιδιότητες και μας γνωστοποιούν με σημάδια τα μελλούμενα, φαίνεται πως από τη φύση τους είναι πιο κοντά στο θεό, πιο σοφά και πιο αγαπητά σ’ αυτόν. Υπάρχουν μάλιστα άνθρωποι μυαλωμένοι που ισχυρίζονται ότι τα πουλιά έχουν δικό τους τρόπο επικοινωνίας φανερά ανώτερο από τους δικούς μας, και ότι αυτοί είναι σε θέση να καταλαβαίνουν τα λεγόμενα τους και να το αποδεικνύουν έμπρακτα- προλέγουν φερ’ ειπείν ότι συμφωνά με τα λεγόμενα τους τα πουλιά θα αναχωρήσουν προς ένα ορισμένο σημείο και εκεί θα κάνουν κάτι συγκεκριμένο και τα όσα προλέγουν επαληθεύονται. Επίσης για τους ελέφαντες λένε πως τηρούν τους όρκους τους κι είναι πιο πιστοί από οποιοδήποτε άλλο ζώο, έχοντας επίγνωση της ύπαρξης του θεού. Οι δε πελαργοί είναι πιο ευσεβείς από τους ανθρώπους- ανταποδίδουν την αγάπη και τη φροντίδα των γονιών τους και τους πηγαίνουν τροφές. Ένα πουλί της Αραβίας, ο Φοίνικας, κουβαλά στην Αίγυπτο τον νεκρό πατέρα του τυλιγμένο σε σμύρνα (βαλσαμόδεντρο)24 και τον αποθέτει στο τέμενος του ήλιου.
87, 1 Εκτός αυτών που αναφέρεις για τους ανθρώπους, υπάρχει ακόμη ένα στοιχείο που νομίζω ότι κάποιος από ψηλά εύκολα θα μπορεί να δει και που στα ζώα δεν το βρίσκει. Αυτό το στοιχείο είναι η διαφορά που εσύ ο ίδιος παρουσίασες, όταν χλεύασες τους Ιουδαίους και τους Χριστιανούς· τους πρώτους τους είπες αμόρφωτους και τους δεύτερους χαζούς και άνευ ήθους, διδάσκοντας ότι μόνο οι Έλληνες είναι ικανοί για πράγματα, ενώ οι άλλοι λαοί σαφώς όχι. Μάλιστα παρομοίασες Χριστιανούς και Ιουδαίους με σκουλήκια και βατράχους, που κάθονται πάνω σε κόπρανα και σε βάλτους. Σωστό είναι λοιπόν να παρατηρήσεις ότι αυτό είναι ένα από τα σημαντικά στοιχεία του ανθρώπου απέναντι απ’ τα ζώα, που εκείνα δεν το έχουν. Αυτό το στοιχείο ή διαφορά λοιπόν, καλείται αλαζονεία και μην μου πεις ότι είδες κανένα μυρμήγκι ή κανένα σκουλήκι να παινεύεται το πιο έξυπνο από τα άλλα. Διότι κανένα σκουλήκι και κανένα μυρμήγκι δεν είναι αλαζονικό και δεν νομίζει ότι είναι ανώτερο. Σίγουρα ποτέ ένα σκουλήκι δεν θα χλεύαζε ένα άλλο. Και αν ποτέ σε μια κοινωνία καλά οργανωμένη μυρμηγκιών, όπως αξιοθαύμαστα περιέγραψες, εμφανιστεί κάποιο αλαζονικό, πράμα που αμφιβάλω, όλα τα μερμήγκια θα το έδιωχναν ως εξόριστο, μόνο που δεν θα το χλεύαζαν αλλά θα του δίδασκαν ότι η τιμωρία του θα είναι να ζήσει μαζί με τους ανθρώπους. Διότι η αλαζονεία τους θα το δασκάλευε ίσως τάχιστα να την παρατήσει, καθώς εκείνη ευθύνεται για όλα τα κακά του ανθρώπου. Γι’ αυτό καλά να σημειώσεις ότι οι Χριστιανοί ταπεινοφροσύνη διδάσκουνε και όλοι θαρρώ πως ξέρουνε ότι η αλαζονεία είναι το μέγιστο κακό. Και στους Έλληνες να κοιτάξεις αλλά και στους Χριστιανούς, τα ίδια λένε για την αλαζονεία. Οι πρώτοι για τον Ίκαρο λένε πως δεν άκουσε τον σοφό και λογικό Δαίδαλο και συνεχώς ανέβαινε μέχρι που έπεσε και πνίγηκε στο βάθος του ωκεανού· ενώ στους δεύτερους ο Σατανάς το ίδιο έπραξε σαν τον Ίκαρο, θαρρείς και ο Θεός είναι κάτι που μπορείς να φτάσεις· λες και δεν είναι Ύψιστος!
Ότι δε τα πουλιά και τα πτηνά και όλα τα άλλα ζώα είναι προικισμένα με γνώσεις προφητικές και μαντικές, ότι οι ελέφαντες τηρούν τους όρκους τους, ότι οι πελαργοί αγαπούν τους γονείς τους, ότι ο Φοίνικας κουβαλά τον πατέρα του και τον αποθέτει στον ναό του ήλιου, δεν σημαίνει ασφαλώς πως τα ζώα είναι κοντύτερα στον θεό από τους ανθρώπους κι ότι οι άνθρωποι είναι που έγιναν για κάποια χάρη των πρώτων. Διότι κανένα άνθρωπο δεν θα δεις ως άλογο ον, υπήκοο των ζώων ή σε μια διπλή σχέση ανθρώπου - ζώου αυτός να έχει την θέση της υποτελείας.
Από την άλλη τη μεριά, ο Θεός ουδέποτε τον άνθρωπο υπέταξε, ως λες, στα ζώα. Συ ο ίδιος είπες ότι μυαλό του έδωσε, ώστε μια μέρα οριστικά να κυριαρχήσει παρά να υποταχθεί σε αυτά. Και αν ακόμη κανείς δεν αμφιβάλλει για όσα λες από την άλλη μεριά δεν μπορεί να παραβλέψει ότι κάθε ζώο έχει μέσα του μια χάρη, ως του ανθρώπου, αλλά μόνο ο άνθρωπος έχει μαζί όλες αυτές τις χάρες, γι’ αυτό και οι Χριστιανοί αποδέχονται τον άνθρωπο ως κορωνίδα της δημιουργίας. Σε αυτό περίπου πιστεύω θα συμφωνούσαν δυο σοφοί από την Ελλάδα, ο Πρωταγόρας και ο Αντιφώντας.
Βέβαια δεν θα παύσω εδώ. Θα συνεχίσω, μιας και λες ότι τίποτα πιο θεϊκό δεν υπάρχει από το να προβλέπει κανείς τα μελλούμενα και να τα φανερώνει. Μα εσύ πολλές φορές θαρρώ τις προφητείες ανθρώπων χλεύασες και ακόμη εκείνες του Ιησού τις παραβλέπεις, θέλοντας με αυτή την πονηρή την τακτική, την θεϊκή Του ιδιότητα να αποβάλλεις, αν και κάτι τέτοιο δεν εξαρτάται, ούτε είναι δυνατό από εσέ αλλά και ούτε από άλλο θνητό κανέναν.
Και δεν αρκείσαι σε αυτά Κέλσο, αλλά υποστηρίζεις ότι το Θεό γνωρίζουν και τα ζώα, διότι λες ο άνθρωπος υποχρεωμένος είναι από αυτά να μαθαίνει τις προφητείες και με αυτά σου τα σοφά τα λόγια καθόλου από τους Αιγυπτίους δεν διαφέρεις. Διότι θεωρείς με τούτα σου τα λόγια, ούτε λίγο ούτε πολύ, και τα πουλιά ανώτερα κι από τον ίδιο τον εαυτό σου και αποδέχεσαι σαφώς και τους ελεφάντινους τους όρκους· ενώ τις αφηγήσεις του Θεανθρώπου Ιησού Χριστού ανάξιες τις έχεις για αναφορά του λόγου. Μα αν και κάτι τέτοιο ευσταθεί, ότι δηλαδή τα ζώα γνώση έχουν του Θεού, όπως ο ελέφαντας που ανάφερες ως πιστό στους όρκους, πες μας λοιπόν γιατί κανένα από αυτά ποτέ του τον Θεό δεν τον λάτρεψε, γιατί κι αν μέλισσες και μυρμήγκια κι άλλοι τόσοι των ζώων ικανοί κατασκευαστές κτισμάτων, ουδέποτε έκτισαν ναό για τον Θεό και ουδέποτε δημιούργησαν θρησκείες;
Όσο για τα πουλιά πως είπες ότι καλύτερο τρόπο επικοινωνίας έχουν από τους ανθρώπους, θα πρέπει να γνωρίζεις πως και αυτά, αν κι ίσως με λογική καμιά φορά τραγουδούν, εντούτοις ουδεμία παράδοση σοφή ή θεολογική μέσα σ’ αυτά δεν σώζεται δια μέσω των αιώνων. Πουθενά δεν θα δεις κανένα ζώο να φιλοσοφεί και τον Θεό να ψάχνει, όπως συμβαίνει για παράδειγμα εις τους Έλληνες ανθρώπους. Λοιπόν παράλογο στα σίγουρα φαντάζει ο Θεός να κατασκεύασε τον κόσμο για τα ζώα και γενικά για τα άλλα, εκτός του ανθρώπου, όντα και κανένα από αυτά να μην στρέφεται προς Αυτόν και κανένα να μην μπορεί να Τον εκτιμήσει· έτσι εσύ σκεπτόμενος παρουσιάζεις ένα Θεό που ματαιοπονεί και αξιολύπητος τυγχάνει, επειδή κατασκεύασε τον κόσμο για όντα που δεν μπορούν Τον δημιουργό τους βαθιά να εκτιμήσουν. Περισσότερο δε, παρουσιάζεις ένα θεό που δεν βρίσκεται σε σχέση αγάπης με τα πλάσματά του, αφού τουλάχιστον η μια πλευρά δεν ενδιαφέρεται για εκείνη την θεϊκή την άλλη. Πραγματικά λοιπόν άγνωστο μου είναι σε ποιο Θεό ορκίζεται, και αν πράγματι το πράττει, ο ελέφαντας και παράλογο φαντάζει ότι ο Φοίνικας αποθέτει τον νεκρό πατέρα του στο ναό του Ήλιου· λες κι ο Φοίνικας αναγνώρισε ως θεό τον ήλιο και προστρέχει στο ναό του, ενώ κανείς πριν υπάρξει ο ναός δεν γνώριζε που τον απόθετε τον νεκρό ο πρώτος. Σαν κι ο Φοίνικας να περίμενε τους άσχετους με τον Θεό, ως λες, ανθρώπους να κατασκευάσουνε ναό, ώστε ο πρώτος, που ποτέ του δεν έλαβε καμιά συμμετοχή σε κάποιου είδους θρησκεία, και πιο σχετικός πλέον κι από τους δεύτερους που το ιερό κατασκεύασαν για τον θεό τους, πιστός στην ηλιολατρία να φαντάζει.
Βλέπουμε λοιπόν ότι δεν δημιουργήθηκαν τα πάντα για χάρη του ανθρώπου, όπως δεν δημιουργήθηκαν για χάρη του λιονταριού ή του αετού ή του δελφινιού: ο κόσμος δημιουργήθηκε από το θεό κατά τρόπο ώστε όλα τα μέρη του να συμβάλλουν στην ολοκλήρωση και την τελειότητα του. Τα πάντα έχουν υπολογιστεί ώστε να εξυπηρετούν, όχι το ένα το άλλο, αλλά το όλον και ο θεός για αυτό ενδιαφέρεται, κι έτσι το όλον δεν το εγκαταλείπει η πρόνοια και δεν εξελίσσεται προς το χειρότερο, ούτε ο θεός αποφασίζει ύστερα από κάποια χρονική περίοδο απραξίας να το στρέψει προς στον εαυτό του, ούτε και εξοργίζεται με τους ανθρώπους, όπως δεν εξοργίζεται με τους πιθήκους ή τα ποντίκια. Ούτε απειλές εκτοξεύει εναντίον τους· γιατί το κάθε τι στον κόσμο κατέχει τη θέση που του αναλογεί.
89,1 Παράξενο είναι ένας σοφός να φανερώνει τον κόσμο ως τέλειο και ολοκληρωμένο δημιούργημα του Θεού, ενώ πριν από αυτό, το κακό να δέχεται ο σοφός περιορισμένο· αναγκαστικά δηλαδή κλεισμένο μέσα σε μια ανακυκλωμένη και μη ολοκληρωμένη δημιουργία. Θα συμφωνήσω ως προς την δημιουργία και θα διαφωνήσω ως προς την εξυπηρέτηση.
Δεν είναι δυνατό, λες Κέλσο, το ένα να εξυπηρετεί κάποιο άλλο, αλλά αντίθετα καθετί εξυπηρετεί το όλο. Ας παρατηρήσουμε λοιπόν τον άνθρωπο που έχει χέρια και ποδάρια. Ο άνθρωπος στον κόσμο, έχει τέτοια δύναμη εξουσίας, σαν εκείνη που έχει το κεφάλι εις το σώμα του ανθρώπου. Τα ζώα και τα φυτά όπως ανάλογα τα χέρια και τα πόδια, που ασφαλώς δεν έχουν. Ο άνθρωπος με το κεφάλι του και την λογική του, διατάζει τα χέρια και τα πόδια να πράξουν τέτοια πράγματα, που αν έχουν σοφία μετακινούν το όλο· τον άνθρωπο προς το καλύτερο και ο άνθρωπος με την σειρά του, ως σύνολο, προς το καλύτερο οδεύει. Όμως, αν το κεφάλι δεν σκέφτεται ώριμα και δεν φροντίζει για την ευ ζην των χεριών και των ποδιών του σώματός του, είτε τα χρησιμοποιεί παράλογα και άπληστα, απαιτώντας διαρκώς περισσότερα από όσα εκείνα μπορούν να καταφέρουν, τότε αυτά αρρωσταίνουν και χάνουν την υγεία και τη δύναμή τους. Και τέτοια πράγματα έβλεπε κανείς να συμβαίνουν σε διάφορα λατομεία, που δούλοι εργάζονταν από το πρωί μέχρι το βράδυ χωρίς ανάσα.
Ο άνθρωπος λοιπόν ως κεφάλι έχει την σοφία, ενώ η φύση ως χέρια και ως πόδια μάλλον δύναμη. Στην σοφία του ανθρώπου λοιπόν έγκειται, το αν θα καταφέρει να ζει ο ίδιος σε αρμονία και υγεία με αυτά τα φυσικά τα άκρα, χρησιμοποιώντας τα με σύνεση, παρά στα ίδια αυτά τα τελευταία. Κι εδώ θα ήθελα να σου ξαναθυμίσω την ταπεινότητα που διδάσκουν οι Χριστιανοί, χάρη με την οποία ο άνθρωπος, αν και κορωνίδα της Δημιουργίας, θα πρέπει να σταθεί σε αυτό το όλον που αναφέρεις με σεβασμό, μη θωρώντας τον εαυτό του ανώτερο, παντοδύναμο και πάνσοφο· αυτές οι ιδιότητες μόνο στον Θεό ανήκουν και όποιος νομίζει ότι Θεός μπορεί να γίνει εκλαμβάνοντας τα δώρα ως δικά του δημιουργήματα, τότε κακό μεγάλο θα ‘βρει. Μόνο ο χτίστης ενός παλατιού γνωρίζει καλά τα σχέδια και μπορεί να κάνει ότι μετατροπές θελήσει όχι ο ένοικος. Κι ο βασιλιάς άνθρωπος, αν και άρχοντας είναι του παλατιού της φύσης και τα περισσότερα ορίζει, αν τυχόν και ανακατευτεί με αυτές τις μεταβολές, μάλλον το οικοδόμημα του παλατιού κινδυνεύει να ρίξει, παρά να προσθέσει κάτι που θα το κάνει να φαντάζει καλύτερο.
Αυτοί είναι λοιπόν οι λόγοι που ο Θεός ασχολείται με τον άνθρωπο παρά με πιθήκους ή ποντίκια.
- Ανατροπή του Αληθούς Λόγου του Κέλσου
- Η έλλειψη πρωτοτυπίας στην χριστιανική πίστη
- Η Ιουδαϊκή επιχειρηματολογία
- Λόγος προς Ιουδαίους
- Η Ελληνική άποψη για το χριστιανικό δόγμα
- Κριτική της χριστιανικής διδασκαλίας
- Για τους Εβραίους και τους Χριστιανούς
- Η παραχάραξη της Ελληνικής φιλοσοφίας από τους Χριστιανούς
- Σημειώσεις
Ανώνυμος Πιστός & Απολογητής