Πρωτοπρεσβύτερος Δημήτριος Στανιλοάε
Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Βουκουρεστίου (1903 - )
Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Βουκουρεστίου (1903 - )
Η ορθόδοξη Ρουμανική θεολογία επί πενήντα και πλέον χρόνια, έχει επί κεφαλής τον σπουδαιότερο μεταξύ των εκπροσώπων της διδάσκαλο, τον σεβαστό ιερέα π. Δημήτριο Στανιλοάε. Η προσωπικότης του είναι ανεγνωρισμένη τόσο στην Ρουμανία όσο και στο εξωτερικό. Είναι η μεγαλύτερη ίσως προσωπικότης της Ορθόδοξου Εκκλησίας σήμερα. Δογματολόγος παγκοσμίου φήμης, ακοίμητος προστάτης της Ορθοδοξίας, οδηγός και διδάσκαλος στην θεολογία της ταπεινώσεως, μεταφραστής πατερικού θησαυρού και ακούραστος συγγραφεύς θεολογικών και πνευματικών έργων, πρότυπο Ιερέως και πνευματικός πατήρ πολλών ψυχών. Η αιδεσιμολογιότης του τιμάται απ' όλους γενικά τους Ιερείς, μοναχούς, φοιτητές, συγγραφείς, διανοουμένους και από ένα πλήθος χριστιανών εκ των χωρίων και πόλεων της Ρουμανίας.
Στην αξιοσέβαστη ηλικία των 82 ετών πού ευρίσκεται τώρα ο π. Δημήτριος αφήνει ως κληρονομιά στην Εκκλησία μας, εκτός από το πλήθος των Ιερέων μαθητών του και πολλών θεολογικών συγγραφών, δύο μεγάλα Ιστορικά έργα: Την Φιλοκαλία με σχόλια από τον ίδιο σε δέκα τόμους, η οποία σήμερα συνεχίζεται με την σειρά "Εκκλησιαστικοί Πατέρες και συγγραφείς" και την περίφημη Δογματική του, σε τρεις τόμους, η οποία μαζί με το έργο του "Μυστική Θεολογία" αποτελούν την θεολογική μαρτυρία του ενώπιον Θεού και ανθρώπων.
Ως μαθητής του επί πολλά χρόνια, τον παρεκάλεσα για μία πνευματική συζήτηση και εκείνος με καλοσύνη συγκατατέθηκε. Στην συνέχεια εκθέτουμε αυτόν τον διάλογο, ως μία διαθήκη της καρδιάς του, η οποία προσφέρεται σε εμάς και στους διαδόχους μας.
1. Ποιος είναι ο θεμελιώδης ορισμός της θεολογίας;
- Πιστεύω ότι ο θεμελιώδης ορισμός της θεολογίας είναι η τελεία ένωση με τον Θεό, την Αγία Τριάδα. Δεν μπορώ όμως να την περιγράψω, διότι αυτό είναι έργο αυτών πού ζουν την θεία ένωση δηλ. των αγίων.
2. Ποια είναι η αρχή και το θεμέλιο της θεολογίας και ποιο το στεφάνι της, κατά τους Αγίους Πατέρας;
Η αρχή και το θεμέλιο της θεολογίας είναι η πίστη στην Αγία Τριάδα, τον αληθινό Θεό και στον Ιησού Χριστό, τον Υιό, του Θεού. Διότι Αυτός ενσαρκώθηκε, θυσιάστηκε για εμάς, αναστήθηκε, άνοιξε τον δρόμο της σωτηρίας μας και πάλι θα έλθει να κρίνει ζώντας και νεκρούς. Αυτή η πίστη έχει άρρηκτο δεσμό με την Αγία Τριάδα, η οποία έγινε γνωστή σ' εμάς δια του Ιησού Χρίστου, πού είναι η αρχή της θεολογίας μας. Ενώ το στεφάνι δηλ. η κορυφή της θεολογίας είναι η σωτηρία, ο αγιασμός, η θέωσις.
3. Ο μοναχός πού δοξάζει ακατάπαυστα τον Θεό και προσεύχεται για την σωτηρία των ανθρώπων, μπορεί να ονομάζεται θεολόγος, κατά τους Αγίους Πατέρας;
Ναι. Όχι μόνο ο μοναχός, αλλά οποιοσδήποτε πιστός, πού έχει πάντοτε στον νου του την μνήμη του Θεού και εγκρατεύεται από τα έργα πού αντιτίθενται στο θέλημα του Θεού, μπορεί να ονομάζεται θεολόγος.
4. Ποια πνευματική σχέση υπάρχει μεταξύ γνώσεως και ζωής; Ο χριστιανός μπορεί να σωθεί με την μία η την άλλη εξ αυτών;
Η γνώσης του Θεού έχει ως σκοπό την ζωή και αγάπη εν Χριστώ, ενώ η ζωή μας βοηθά να προκόψουμε στην γνώση Αυτού. Η αληθινή γνώσης του Θεού δεν επιτυγχάνεται χωριστά από την αγάπη Του, διότι ο Θεός είναι αγάπη (Ίωάν. 4, 16).
5. Ποιες είναι οι βασικότερες ιδιότητες της Ορθόδοξου Εκκλησίας μας πού την ξεχωρίζουν από τις άλλες εκκλησίες;
Είναι εκείνες πού αναφέρονται στο Σύμβολο της Πίστεως, ότι: Η Εκκλησία είναι Μία, διότι είναι το Σώμα του Χριστού ή το σύνολο των πιστών, βασιζόμενο στην αληθινή πίστη και ιδιαίτερα στο Ιερό Μυστήριο της ενσαρκώσεως του Μονογενούς Ιησού Χριστού.
Είναι Αγία και φορεύς της αγιότητας, διότι ο Χριστός είναι Άγιος και μας αγιάζει δια του Αγίου Πνεύματος. Είναι Καθολική, διότι τα μέλη της αγωνίζονται να διατηρούν άρρηκτο δεσμό ενότητας μεταξύ των εν Χριστώ και διότι συνεργάζονται μετά των ιεραρχών για να διαφυλάττουν, επί τη βάσει των Ί. Κανόνων, απαράλλακτη την πίστη και την παραδοσιακή ζωή της Εκκλησίας δια μέσου των αιώνων. Είναι Αποστολική διότι διατηρεί αναλλοίωτη την διδασκαλία και παράδοση, πού παρέλαβε από τους Αποστόλους, οι οποίοι τις διδάχθηκαν κατευθείαν από τον Κύριόν μας Ιησού Χριστό.
6. Πώς συγκεκριμένα αποδεικνύεται η υπεροχή της Ορθοδοξίας έναντι του Καθολικισμού και Προτεσταντισμού;
Ο Καθολικισμός βλέπει την ένωση περισσότερο εξωτερικά και όχι τόσο ως σύνολο των πιστών εν Χριστώ. Αυτό τον κάνει να διατηρεί την ενότητα περισσότερο δια της υπακοής σ' ένα Ιεράρχη και όχι δια της στενής ενώσεως όλων εν Χριστώ και της διαφυλάξεως της Αποστολικής παραδόσεως. Άλλα αυτό είναι μία ατελής ένωση. Αυτό το είδος ενώσεως έκανε τους προτεστάντες να μη διατηρήσουν πλέον ούτε αυτό. Άλλα, εάν ένας μόνο Ιεράρχης δεν μπορεί να διατήρηση και εξήγηση κατά τέλειο τρόπο τον θησαυρό της Αποστολικής παραδόσεως, πώς θα μπόρεση να ενοποίηση όλους τους ιεράρχες, οι όποιοι συγκρατούν και συμπληρώνουν οι μεν τους δε για να αποφεύγεται οποιαδήποτε μονομέρεια;
Γι' αυτό ό Καθολικισμός δεν διατήρησε πλήρως ούτε την αποστολικότητα ούτε την εν Χριστώ ζωή και αγιότητα. Στους προτεστάντες δεν φυλάγεται πλέον ούτε αυτή η ατελής ένωση, συνεπώς ούτε η αποστολικότητα και αγιότητα. Η Εκκλησία είναι σ' αυτούς διαιρημένη σε επί μέρους ομολογίες, εν αντιθέσει προς την ιδική μας, ή ότι να σεβόμενη την αποστολική διαδοχή της ιεραρχίας, ενώνει δια μέσου των αιώνων, ως μία σπονδυλική στήλη, τα πλήθη των πιστών, τα όποια αποτελούν το Σώμα του Χριστού. Οι νέο - προτεσταντικές ομολογίες συνέτριψαν κυριολεκτικά το Σώμα του Χριστού, την Εκκλησία.
7. Ποια άλλη χριστιανική εκκλησία κατέχει την χάρι της σωτηρίας, εκτός της Ορθόδοξου Εκκλησίας;
Η χάρις της σωτηρίας δεν λαμβάνεται άλλου παρά μόνο στην Ορθόδοξη Εκκλησία, διότι είναι ενέργεια του Χριστού, πού παραμένει χθες και σήμερα η ίδια μέσα στην Εκκλησία. Η θεολογία των καθολικών θεωρεί την χάρι κτιστή, οπότε δεν είναι ενέργεια πού πηγάζει από τον Χριστό. Η σωτηρία είναι ζωή εν Χριστώ η ζωή του Χριστού στους πιστούς μέσω των άκτιστων ενεργειών Του. Αυτή επιτυγχάνεται όταν ό άνθρωπος προάγεται στην αρετή με την βοήθεια της θείας χάριτος.
8. Η προτεσταντική, αγγλικανική και οι νέο - προτεσταντικές ομολογίες, οι όποιες δεν έχουν αποστολική ιεραρχία, διατηρούν κάποια χάρι του Αγίου Πνεύματος;
Η σωτηρία στους προτεσταντικούς σχηματισμούς της πίστεως είναι φοβερά αδύνατος, διότι στερείται της ενώσεως με τον Χριστό δια της αληθινής πίστεως σ' Αυτόν. Ακόμη στερείται της χάριτος των αγίων Μυστηρίων των τελουμένων από τους ιερουργούς, οι όποιοι είναι ορατά όργανα και διορισμένοι δια χειροτονίας από τον ίδιο τον Χριστό για την τέλεση των Μυστηρίων. Η μάλλον ό Ίδιος ό Χριστός τα επιτελεί και ενώνεται δι' αυτών με τους πιστούς. Η ενότης της εκκλησίας είναι, κατά τρόπο αναμφισβήτητο, αδύνατη, διότι στερείται των θείων Μυστηρίων με τα όποια εργάζεται ο Ίδιος ο Χριστός στις καρδιές των ανθρώπων την σωτηρία τους. Έτσι λοιπόν, οί πιστοί δεν έχουν την δυνατότητα να προχωρήσουν στην αγιότητα ούτε στην εν Χριστώ κοινωνία μεταξύ τους. Είναι αιχμάλωτοι της υπερηφάνειας, της ατομικότητας, η οποία δεν τους βοηθεί να πραγματοποιήσουν την αληθινή ειρήνη και αρμονία μεταξύ των. Ό άνθρωπος του προτεσταντισμού γνωρίζει κάτι για τον Χριστό, αλλά μόνο με τα λόγια και αυτά πάλι στερούνται της ολοκλήρου αποστολικής γνώσεως και αγιαστικής ενεργείας του Χριστού, πού χορηγείται δια των θείων Μυστηρίων, της ιερουργίας και ευλογίας. Δεν είναι προφανώς μέλη της Ορθόδοξου Εκκλησίας, αλλά μέλη της υπερήφανου ζωής η οποία δεν μπορεί να τους ανύψωση στον Χριστό, να τους ανεβάσει υψηλά και να βίωση την διδασκαλία για τον Χριστό όπως αυτή διατηρήθηκε από τους Αποστόλους. Την εξομολόγηση, με την οποία αναγνωρίζουμε τα σφάλματα μας, οι Προτεστάνται και νέο - προτεστάνται δεν το έχουν ως μέσο της ψυχικής των ειρήνης και διορθώσεως, διότι δεν το θεωρούν ως αναγκαίο στην ζωή των. Στερούνται της ταπεινώσεως πού είναι το μέσο για την αληθινή γνώση του Θεού σε όλο το πλάτος της μεγαλοσύνης Του.
9. Η διδασκαλία της Ορθόδοξου Εκκλησίας μας διδάσκει, ότι δεν υπάρχει σωτηρία έξω από την Εκκλησία. Πώς μπορούμε να εννοήσουμε αυτό το πράγμα;
Μόνο αυτός πού ζει στην Ορθόδοξη Εκκλησία, διαφυλάττει ολόκληρη την προς τον Χριστό πίστη με την οποία δια μέσου των Μυστηρίων λαμβάνει ολόκληρο τον Χριστό μέσα του και σώζεται.
Και όταν ακόμη, εξ αδυναμιών του αμαρτάνει, μπορεί πάλι ν' απόκτηση την συγχώρηση, όταν την ζητήσει. Εφ' όσον όλα αυτά δεν υπάρχουν στις προτεσταντικές και νέο - προτεσταντικές παραφυάδες, πώς θα μπόρεση η εκκλησία των να σώσει τα μέλη της; Αυτοί ακούουν μόνο λόγο για τον Χριστό, ως να είναι κάτι το εξωτερικό, και δεν Τον κοινωνούν με τις ενέργειες Του, όπως ενεργούνται από τα Μυστήρια Του. Άλλα και αυτή η διδασκαλία των
παρουσιάζεται διαστρεβλωμένη και πολύ συνεσκιασμένη για το πρόσωπο του Χριστού. Θα μπορούσαν, κατά εξαιρετικό τρόπο, να σωθούν μερικοί απ' αυτούς, με τα άλλα μεγάλα έργα πού κάνουν από το γενικό πνεύμα αυτών των ομολογιών. Άλλα δεν μπορούν να έχουν μία ασφάλεια και σιγουριά σ' αυτό.
10. Οί βαπτιζόμενοι στις εκκλησίες των προτεσταντών λαϊκοί χριστιανοί, λαμβάνουν καμιά χάρι από το βάπτισμα; Εάν αρνούνται τα βασικά Μυστήρια του Σωτήρος, μπορούν να σωθούν χωρίς αιτία;
Μία μερική σχέση με τον Χριστό μπορούν να έχουν δια της πίστεως, της διδασκαλίας και του βαπτίσματος, το όποιον τελούν στο Όνομα της Αγία Τριάδος. Άλλα αυτή η σχέσης μπορεί να υπάρχει σ' οποιοδήποτε μέτρο δυνατότητας όχι μόνο σ' αυτούς αλλά και σ' εκείνους πού βάσει του εμφύτου νόμου περί αγαθοεργίας, ζουν μία χριστιανική ζωή πού πλησιάζει προς την διδασκαλία της Ορθόδοξου Εκκλησίας. Άλλα στην εν Χριστώ αληθινή ζωή μπορούν να φθάσουν, κατά τρόπο μοναδικό, μόνο εάν προσαρτηθούν στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Τότε αυτό πού έλαβαν στο βάπτισμα τους γίνεται πραγματική χάρις, διότι συνδέονται πλέον στενά και ολοκληρωτικά με τον Χριστό και έτσι αποκαλύπτουν τις κακόδοξες διδασκαλίες των προτεσταντικών ομολογιών.
11. Είναι δυνατή η σωτηρία των αποσχισμένων από τους κόλπους της Ορθοδόξου Εκκλησίας χριστιανών;
Αυτοί πού ήταν στην Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου γνώριζαν την αληθινή πίστη και τις προϋποθέσεις της σωτηρίας τους, αλλά από αδιαφορία δεν θέλησαν να τις εκμεταλλευθούν και τελικώς αρνήθηκαν αυτή την πίστη, δεν μπορούν να σωθούν παρά μόνο εάν μετανοήσουν για τα έργα των και επανέλθουν στους κόλπους της Εκκλησίας. Διότι μόνο έτσι επανασυνδέονται με ολόκληρο τον Χριστό με τον Όποιον μπορούν να τελειοποιηθούν ως ολοκληρωμένοι άνθρωποι και χριστιανοί.
12. Έχει περιορισμούς και όρια η Χάρις τον Άγιου Πνεύματος στο έργο της σωτηρίας;
Η σωτήριος χάρις υπάρχει εκεί, οπού υπάρχει ένωσης με τον Χριστό, με ολόκληρη την κληρονομηθείσα από τους Αποστόλους πίστη, δηλαδή στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Στον καθολικισμό δέχονται μία ασήμαντη δύναμη της θείας χάριτος, η οποία γίνεται σωτήριος σ' αυτούς πού ζουν κάτω από την αδέκαστη κρίση του Θεού, τον οποίον κηρύττουν με τα λόγια και το παράδειγμα των δια , του οποίου εκφράζεται ο ενεργών δι' αυτών Χριστός. Μερικές ακτίνες του θείου φωτός έρχονται και στις προτεσταντικές ομολογίες ανάλογα με το μέτρο του κηρυττομένου υπ' αυτών Χριστού προς τον αληθινό Χριστό, όπως τον διδάσκει η Ορθόδοξη Εκκλησία. Άλλα γι' αυτούς είναι πολύ δύσκολο να φθάσουν στην τέλεια γνώση το Χριστού και στην ζωή των θείων ενεργειών Του. Κατά αναμφισβήτητο τρόπο, οι καθολικοί και προτεστάνται, φθάνουν στην τέλεια γνώση του Χρίστου, όταν εισέλθουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Με αυτή την έννοια η Χάρις, ως ενέργεια του Χρίστου περιορίζει την ευεργετικότητά της προς την ανθρώπινη φύση. Ό Χριστός δεν την καταργεί ο Ίδιος. Εργάζεται δι' αυτής κατά τρόπο αισθητό στους ανθρώπους.
Και τούτο διότι η ανθρώπινη φύσις εξυψώθηκε μια για πάντα και έχει την δυνατότητα να γίνεται το μέσον της ενεργούμενης θείας Χάριτος.
13. Τι πρέπει να γνωρίζει ο χριστιανός για την έννοια της σωτηρίας;
Σωτηρία είναι η ένωσης εν αγάπη με την Αγία Τριάδα δια του Κυρίου ημών Ιησού Χρίστου. Γι' αυτό ό άνθρωπος πρέπει να ενώνεται με τον Χριστό μέσω των Μυστηρίων, να διατηρεί και επαυξάνει αυτή την ένωση, όσο εξαρτάται από τον εαυτό του, με την φανερωθείς ζωή του Χριστού και τα αγαθά έργα. Το πλήρωμα της σωτηρίας αποκτά ο χριστιανός μόνο στην μέλλουσα ζωή και ιδιαίτερα μετά την ανάσταση των νεκρών.
14. Μπορεί ο ορθόδοξος χριστιανός να είναι σίγουρος για την σωτηρία τον από την παρούσα ζωή;
Σ' αυτή την ζωή ζει ο χριστιανός την σωτηρία του, ως ένα αρραβώνα, πού εκδηλώνεται με το αδιατάρακτο της συνειδήσεως του, με την συμμετοχή του στα θεία Μυστήρια και την σύμφωνη προς το θέλημα του Θεού ζωή του.
Όμως η αιώνια σωτηρία κοντά στον Χριστό εξαρτάται από την αταλάντευτη ζωή του σ' αυτή την γη ως προς το θέλημα του Θεού. Οι αδυναμίες πού έχει δεν του δίνουν την πληροφορία ότι θα διατηρήσει αυτή την οδό, ούτε, όταν πέσει στην αμαρτωλή ζωή, μπορεί να εξασφάλιση την σωτηρία του, λέγοντας ότι θα μετανοήσει.
15. Ποιες είναι οι κυριότερες προϋποθέσεις πού μπορούν να βοηθήσουν θετικά στην σωτηρία τον ανθρώπου;
Η αληθινή πίστης στον Χριστό, η αγάπη του Θεού και , του πλησίον και η βοήθεια στους έχοντας ανάγκη.
16. Ποιοι είναι οι βασικότεροι λόγοι αδυναμίας της πίστεως μας στον σημερινό κόσμο;
Είναι το πλήθος των ανθρωπίνων ιδεών πού είναι αντίθετες προς την πίστη και οί όποιες διαδόθηκαν με τα βιβλία, τον προφορικό λόγο κ.λ.π. Επίσης είναι και η εσφαλμένη κατανόησης των φυσικών γνώσεων, πού σήμερα προόδευσαν σημαντικά. Όλα αυτά έδωσαν την εντύπωση ότι ο εξωτερικός ορατός κόσμος είναι η μοναδική πραγματικότητα και ό άνθρωπος μπορεί να επίλυση όλα τα προβλήματα του, της γνώσεως και της ζωής. Μετά είναι η έλλειψης βάθους της θεολογίας μας, των θαυμάτων της φύσεως, της υπάρξεως του άνθρωπου και της ιδέας περί Θεού.
17. Ποια είναι τα επακόλουθα εκ της αδυναμίας της πίστεως μας προς τον Θεό;
Τα βλέπουμε όλοι μας. Η υπερηφάνεια, ο εγωισμός, τα πάθη πού πηγάζουν από την δουλική προσκόλληση μας στην γη, η επιπολαιότητα. Κατόπιν, οι ασυμφωνίες μεταξύ των ανθρώπων, το διαζύγιο, η ακολασία, το μίσος η εκδίκησης, η αίρεσης κ.λ.π. Όλα αυτά είναι καρποί αδυναμίας της πίστεως μας.
18.Τί πρέπει να κάνη η Εκκλησία του Χριστού για την ενίσχυση της προς τον Χριστόν πίστεως και αρμονικής συμβιώσεως των ανθρώπων;
Πρέπει η Εκκλησία να προετοιμάζει καλλίτερα τους ποιμένας της για να αντιμετωπίζουν ωριμότερα τα προβλήματα του παρόντος καιρού και να τους προτρέπει στην επιμελέστερη και πλέον ευσυνείδητη εκπλήρωση των καθηκόντων τους απέναντι του Θεού και της διαποιμάνσεως των ψυχών πού εμπιστεύθηκε σ' αυτούς ο Θεός. Η καλλίτερη συμβουλή, όσον άφορα αυτά, είναι το προσωπικό παράδειγμα και ο ζήλος για μία, όσο το δυνατόν, ακριβέστερη ζωή εν Χριστώ των υπηρετών της Εκκλησίας.
19. Πώς μπορούμε να επαυξήσουμε περισσότερο την ελπίδα της σωτηρίας μας;
Περισσότερο με τις πνευματικές αναγνώσεις και καλλίτερα με την προσευχή, δηλ. την αδιάκοπη μνήμη του Θεού, την σκέψη ότι, χωρίς την πίστη στον Θεό δεν έχει κανένα νόημα ό κόσμος και η ζωή μας και Όλα είναι φθορά και απάτη. Ολόκληρη Όμως η τάξις και αρμονία της δημιουργίας του Θεού μας φανερώνει ότι δεν μπορεί να υπάρχει τίποτε χωρίς έννοια και σκοπό.
20. Η αγάπη και κοινωνική βοήθεια έχουν κάποιο μισθό, όταν δεν γίνονται εν ονόματι του Θεού;
Εάν δεν συνοδεύονται από υπερηφάνεια ότι δηλ. δεν χρειάζεται ο Χριστός να βοηθεί σ' αυτά, ανακουφίζουν και τέρπουν την ψυχή πνευματικά, οπότε και μπορούν να βοηθήσουν στην σωτηρία της ψυχής. Μία εμπαθής ψυχή, αδιάφορα σε ποια κατηγορία ανήκει, δεν μπορεί να έχει το πλάτος της αληθινής αγάπης και την κατανόηση του μυστηρίου του συνανθρώπου.
21. Τι σημαίνει χριστιανική τελειωτής και ποιοι είναι οι βαθμοί τελειώσεως, κατά τους Αγίους Πατέρας;
Την πνευματική τελείωση δεν την φθάνουν σ' αυτή την ζωή παρά μόνο οι Άγιοι. Αυτή προϋποθέτει παντελή έλλειψη από κάθε μορφή μίσους προς όλους τους ανθρώπους. Επιτυγχάνεται με την συνεχή μνήμη του Θεού, την ταπείνωση και την αγάπη. Ό δρόμος της τελειότητας έχει τρεις βαθμούς: Την κάθαρση με την μετάνοια από τα πάθη, την απόκτηση των αρετών με προσευχή, νηστεία ακατάπαυστη μνήμη του Θεού, καθοδήγηση από έμπειρο Πνευματικό και ευχαριστία για όλα τα επερχόμενα δεινά της ζωής. Ενώ η Τρίτη βαθμίδα, η τελειότης συνίσταται στην μυστική ένωση του άνθρωπου με τον Θεό δια της αγάπης και ταπεινώσεως, που θεώνουν τον άνθρωπο και τον ανεβάζουν στις υψηλές κορυφές των πνευματικών εννοιών και αισθήσεων.
22. Ποια είναι η τελειότερη έκφρασης χριστιανικής αγάπης απέναντι του Θεού και του πλησίον;
Είναι η παραίτησης από οποιοδήποτε προσωπικό συμφέρον και η φροντίς για την εφαρμογή της αγάπης προς τον Θεό και , τον συνάνθρωπο.
23. Ή τελείωσης είναι υποχρεωτική προϋπόθεσης για την σωτηρία του ανθρώπου;
Είναι υποχρέωσης μόνο ως πόθος για την τελειότητα, διότι σ' αυτόν τον βαθμό δεν μπορεί να φθάσει κανείς επί της γης. Ό δρόμος της τελειότητος δεν κλείνει ποτέ.
24. Πότε συγκεκριμένα γίνεται ο άνθρωπος κατοικητήριο της Αγίας Τριάδος, όπως μας διδάσκει ο Σωτήρ ημών Ιησούς Χριστός;
Ό άνθρωπος γίνεται σταδιακά σκήνωμα, πλήρες χάριτος της Αγίας Τριάδος. Ή αρχή γίνεται από το βάπτισμα. Αυξάνεται ή χάρις σ' αυτή την κατάσταση με την προσευχή, την αποβολή των παθών, την μετάνοια, την Θεία Μετάληψη και όλα τα ιερά Μυστήρια, την εγκράτεια, τα έργα της αγάπης, την φοίτηση στην Θεία Λειτουργία με την οποία προάγεται ή ζωή της αγάπης προς την Αγία Τριάδα και την τελεία ένωση μετά του Χρίστου. Όλα αυτά βοηθούν να αυξάνεται και ή ενότης της Εκκλησίας. Αυτό το αποτέλεσμα επιφέρει κυρίως ή κοινή στην Λειτουργία προσευχή και υπέρ των άλλων.
25. Πότε χάνει ο χριστιανός την χάρι της σωτηρίας του;
Όταν επιτέλεση μία θανάσιμη αμαρτία με την τελεία απόφαση του να αντίδραση στο θέλημα του Θεού και να απομακρυνθεί απ' Αυτόν. Εάν και πάλι μετανοήσει, συγχωρείται και επανασυνδέεται με τον Χριστό. Άλλα ποτέ δεν πρέπει να παίζει με τη σκέψη ότι θα διαπράττει την θανάσιμη αμαρτία, διότι κατόπιν θα μπορεί πάντοτε να μετανοεί. Διότι έτσι αμβλύνει μέσα του την αίσθηση , του ψυχικού πόνου για την γενομένη αμαρτία του, καθώς και την δύναμη ίνα μετανοεί ειλικρινώς και να ζει σε μία συνεχή κατάσταση μετανοίας. Ωστόσο όμως, όσο ό άνθρωπος ζει στην γη δεν χάνει οριστικά την ελπίδα της σωτηρίας του, πού μπορεί να την επιτυχή με την χάρι και το έλεος του Θεού.
26. Ό χριστιανός πού αφήνει την Εκκλησία του Χριστού και προσκολλάται στην αίρεση, χάνει την χάρι της σωτηρίας του;
Οι αιρέσεις δεν ευρίσκονται σε ενότητα με τον Χριστό, οπότε δεν κοινωνούν με την Χάρι, με την μοναδική αποστολική διδαχή των Ιεραρχών, δια της οποίας ο Χριστός είναι χθες και σήμερον και δια όλους τους πιστεύοντας ο Αυτός. Στα μέλη των αιρέσεων παρουσιάζεται μόνο ένας υποκειμενικός συναισθηματισμός με τα λόγια περί του Χριστού, του οποίου την προσωπικότητα διαστρεβλώνει κάθε αιρετική ομάς με διαφορετικό τρόπο. Σ' αυτούς δεν εργάζεται η αντικειμενική δύναμις του αιωνίου και αληθινού Χριστού, προς μία συνεχή και βαθιά μεταμόρφωση και πνευματική πρόοδο της υπάρξεως τους, όπως συμβαίνει σ' όλους τους χριστιανούς, στους οποίους αποτυπώνεται η ίδια μορφή του Χριστού. Αυτοί παραμένουν πάντοτε, έτσι όπως ήταν στην αρχή. Παραμένουν πάντοτε σε μια κατάσταση κατά την οποία παρατηρούν με υπερηφάνεια
και εμπάθεια περισσότερο τα αμαρτήματα των άλλων παρά τα ιδικά των. Αυτοί δεν προάγουν την ενότητα μεταξύ των χριστιανών, αλλά την διάλυση. Ενώ εμείς σε κάθε τελούμενη Λειτουργία ενωνόμαστε πνευματικά μεταξύ μας και με τον Χριστό δια της προσευχής και της Μεταλήψεως Αυτού του Σώματος και του Αίματος Του. Διότι ο εγωισμός καταπολεμείται με την αύξηση της ενότητας. Ό Χριστός ήλθε για να ένωση όλους σε ένα. "Όποιος διευκολύνει τον διχασμό, προάγει την αμαρτία. Γι' αυτό δεν μπορούμε να κερδίσουμε την σωτηρία μας παρά με την Εκκλησία, με την εν Χριστώ ένωση μας, πού και πάλι διατηρείται από τον Χριστό. Η ένωσης μεταξύ μας και με τους προκατόχους μας δημιουργεί μία αλυσίδα από ιερουργούς του Ιερού Βήματος, προικισμένους με την χάρι της ιεροσύνης, από των Αποστόλων και μέχρι συντέλειας του κόσμου. Αύτη είναι η ιερά σπονδυλική στήλη, πού προέρχεται και αγιάζεται από τον Χριστό, πέριξ της οποίας ενώνονται όλοι αυτοί πού φυλάττουν την ίδια πίστη και επιτελούν τα ίδια μυστήρια για την σωτηρία όλων.
27. Τι πρέπει ως βασικό έργο να γίνει για την επιστροφή στους κόλπους της Ορθόδοξου Εκκλησίας σήμερα των ανθρώπων;
Να διδαχθεί καταλλήλως ό πιστός λαός περί του αληθινού Σωτήρος της χριστιανικής μας πίστεως και η ζωή των ποιμένων της Εκκλησίας να είναι συνεπέστερη προς το Ευαγγέλιο και την πίστη μας. Κατόπιν να γίνεται επίμονος και ακούραστη η διαποίμανση των πιστών, κυρίως στις μεγάλες πόλεις. Η αναζήτησης και βοήθεια των θλιβομένων, ο περιορισμός και τελική απομάκρυνσης των αιρέσεων και των ανθρώπων πού ταράζουν και διχάζουν τους πιστούς η παροχή βοηθείας στους ανθρώπους πού έχασαν την κοινωνία με την Εκκλησία. Όλα αυτά οφείλουν να επιτελούν οι ποιμένες μας για να διατηρηθεί μία ζωή ορθοδόξου κοινωνίας, λειτουργική και πνευματική τόσο στα χωριά όσο και στις πόλεις.
28. Ποια πνευματική έννοια έχει το σημείο του Σταυρού και Τι ωφέλεια προκαλεί στους πιστούς πού το τιμούν;
Ό Σταυρός του Χριστού έχει πολλές έννοιες. Είναι ένα δώρο του Θεού για τους ανθρώπους είναι νίκη εναντίον των αμαρτιών, οι όποιες εκφράζονται με τον εγωισμό. Για άλλους ο Σταυρός είναι πόνος. Είναι απομάκρυνσης από τις κοσμικές απολαύσεις και κοινωνία με τον Θεό. Με τον Σταυρό νικήθηκε ο θάνατος και ο διάβολος .Ό Σταυρός είναι το σημείο και η εγγύησης της εκ νεκρών αναστάσεως του Κυρίου μας. Κάνοντας εμείς οι χριστιανοί το σημείο του Τίμιου Σταυρού παίρνομε επάνω μας δύναμη πού πηγάζει από την θυσία του Χριστού και αγάπη από τα Πρόσωπα της Αγίας Τριάδος για να προκόψουμε και εμείς στην αγάπη και την πνευματική κοινωνία μεταξύ μας.
29. Ό Σταυρός είναι το σύμβολο της θυσίας και του πόνου. Ποια είναι η έννοια του πόνου, κατά την διδασκαλία της Εκκλησίας του Χριστού;
Στον σταυρό ενώνεται η θυσία με τον πόνο της εγκράτειας και συμπαθείας για τους άλλους, χωρίς την οποία δεν υπάρχει ενότης μεταξύ μας και με τον Θεό. Ό σταυρός είναι πόνος στην ζωή μας Όταν μας βγάζει από την φιλαυτία και τον εγωισμό μας. ΟΙ θλίψεις στην ζωή έρχονται και χωρίς την θέληση μας, για να μας αποσπάσουν από τις κοσμικές ματαιότητες, από τις όποιες με δυσκολία παραιτούμεθα με την θέληση μας. Γι' αυτό επετράπη και ο θάνατος για να μη διαιωνίζεται το κακό στον άνθρωπο. Όταν λοιπόν, έρχεται κάποια δοκιμασία στην ζωή μας, κατά παραχώρηση Θεού, πρέπει να την δεχώμεθα χωρίς διαμαρτυρίες και γογγυσμούς, όπως ο ληστής, πού μετανόησε, επί του σταυρού.
30. Γιατί ονομάζεται η Ιερά Εξομολόγησης δεύτερο Βάπτισμα; Ποιοι είναι οι καρποί της χάριτος από το Βάπτισμα και την εξομολόγηση;
Με το Μυστήριο του Βαπτίσματος πεθαίνουμε εμείς οι ίδιοι ως προς την αμαρτία και αναγεννώμεθα πάλι γεμάτοι από το Πνεύμα του Χριστού, για μία ζωή νέα, χαρισματική, ως μέλη της Εκκλησίας και τέκνα του Θεού κατά χάριν. Όταν όμως αμαρτάνουμε, απομακρύνουμε τον Χριστό από μέσα μας και απογυμνούμεθα από το Άγιο Πνεύμα. Τότε η Εξομολόγησης ως ένα δεύτερο βάπτισμα ως εκούσια ταπείνωσης, μας λύνει από τις αμαρτίες, μας καθαρίζει πάλι και μας ανοίγει την θύρα για τον Χριστό.
31. Ποιος είναι ό ρόλος του Πνευματικού για την πνευματική πρόοδο του χριστιανού;
Έχει ένα πολύ μεγάλο ρόλο. Τα εκλεκτότερα τέκνα της Εκκλησίας προήλθαν από έμπειρους Πνευματικούς. Γι' αυτό πρέπει να θυσιάζει την ζωή του και την φλόγα της καρδιάς του για , τον κάθε πιστό προκειμένου να τον οδηγήσει στον Ευαγγελικό δρόμο.
32. Ποια είναι τα αποτελέσματα της Θείας Κοινωνίας;
Με την Θεία Μετάληψη λαμβάνουμε το αναστημένο Σώμα του Αναστάντος Κυρίου, ως αρραβώνα της αναστάσεως μας. Και επειδή λαμβάνουμε όλοι το ίδιο Σώμα του Χριστού ενωνόμαστε και μεταξύ μας. Γι' αυτό η Θεία Λειτουργία δια της Κοινωνίας των Άχραντων Μυστηρίων, διατηρεί στον υπέρτατο βαθμό την ενότητα της Εκκλησίας.
33. Κατά πόσον η Θεία Κοινωνία βοηθεί τον άνθρωπο στην θέωσή του; Γι' αυτό τον σκοπό μπορεί να συνιστάται συχνότερα η Θ. Κοινωνία;
Η Θεία Κοινωνία βοηθεί στην θέωσή μας, εάν είναι ενωμένη με την πίστη, την μετάνοια και εμείς επιτελούμε όλες τις προϋποθέσεις για τα έργα των αρετών. Έτσι με την δύναμη εκ του αναστημένου Σώματος του Χριστού μπορούμε να προχωρούμε σε μία ζωή όμοια με τον σταυρωθέντα και αναστάντα Χριστόν. Η συχνότερη με κάθε προετοιμασία Θεία Κοινωνία βοηθεί ώστε το σώμα και το αίμα μας να ενώνονται με το αμόλυντο και αναστημένο Σώμα και Αίμα του Χριστού και αγιαζόμενο να ομοιάζει με τα σώματα των αγίων ως προς την καθαρότητα, την αγάπη, το πνεύμα της θυσίας, την δύναμη της αναστάσεως για μία αιώνια και μακαριά ζωή. Έτσι γινόμεθα περισσότερο τέκνα του Πατρός κατά χάριν και αδελφοί του Χριστού.
34. Τι είναι η προσευχή και Ποιοι οι βαθμοί της, κατά τους Αγίους Πατέρας;
Η προσευχή είναι η συνομιλία μας με τον Θεό και η υπακοή μας προς Αυτόν. Οί βαθμοί της δημιουργούνται απ' αυτήν, η οποία μετά την κατάπαυση των λογισμών, γίνεται καθαρότερη και ακατάπαυστη. Σ' αυτή την κατάσταση η προσευχή, έχει πείρα και αίσθηση της υπακοής προς τον Θεό. Ό προσευχόμενος είναι πολύ απορροφημένος στην νοερά του κοινωνία με τον Θεό, στην αίσθηση της παρουσίας και δυνάμεως Του. Τότε ο νους είναι συγκεντρωμένος ολόκληρος στην καρδιά και εκεί συναυλίζεται με τον Χριστό.
35. Τι αξία έχει η καρδιακή προσευχή για την θέωση του ανθρώπου;
Όταν η προσευχή φθάσει στον τελευταίο βαθμό, να γίνει δηλ. καρδιακή, οι δυνάμεις του ανθρώπου ενώνονται τόσο πολύ με τις δυνάμεις του Θεού, ώστε αισθάνεται ότι οι ενέργειες του είναι ταυτόσημες με τις ενέργειες του Θεού, αλλά κατά τρόπο αισθητό, καθόσον είναι ακόμη θνητός άνθρωπος εν μέσω ανθρώπων. Αυτή είναι η θέωσις του ανθρώπου.
36. Ποιες είναι οι αμαρτίες κατά του Αγίου Πνεύματος, οι οποίες δεν συγχωρούνται στον παρόντα ούτε στον μέλλοντα αιώνα;
Είναι η απιστία, η απελπισία και η παντελής έλλειψης αγάπης. Όποιος ευρίσκεται σ' αυτές δεν μπορεί να σωθεί. Όποιος όμως εξομολογείται με μετάνοια, αναλαμβάνει αγώνα εναντίον τους, τότε ο Θεός τον βοηθεί να λυτρωθεί απ' αυτά. Με την σταθερά μετάνοια συγχωρούνται Όλα τα αμαρτήματα.
37. Ποια είναι η κατάστασης των βρεφών, πού τα σκοτώνουν οι γονείς των με εκτρώσεις; Που ευρίσκονται οι ψυχές των; Πώς μπορούν να συγχωρηθούν οι γονείς πού φόνευσαν τα παιδιά τους;
Τα εκ των εκτρώσεων βρέφη δεν είναι ένοχα από προσωπική των αμαρτία όχι διότι λυτρώθηκαν από την προπατορική αμαρτία, έφ' όσον δεν ήταν σε κατάσταση να μπορέσουν να βαπτισθούν. Πιστεύω όμως ότι ο Θεός έχει το έλεος Του γι' αυτά, ανταμείβοντας τα λόγω του βίαιου και ακουσίου θανάτου των με την συγχώρηση αυτής της αμαρτίας. Οι γονείς πού δεν έκαναν την έκτρωση από απιστία αλλά κάτω από το βάρος κάποιου κινδύνου θανάσιμου για την μητέρα, πιστεύω ότι θα συγχωρηθούν. Σ' οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, το αμάρτημα αυτό δεν συγχωρείται διότι αποτελεί βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος. Μόνο εάν εξομολογηθούν και ζήσουν σ' ολόκληρη την ζωή των με δυνατή μετάνοια, θα τύχουν συγχωρήσεως και σωτηρίας.
38. Γιατί στην Μέλλουσα κρίση ο Χριστός θα ερωτήσει μόνο για τα έργα της ελεημοσύνης και όχι για τα άλλα;
Θα ερωτήσει μόνο για τα έργα της ελεημοσύνης, διότι αυτά αντιπροσωπεύουν όλα τα άλλα στον υπέρτατο βαθμό. Οπότε ο άνθρωπος πρέπει να επιτέλεση αυτά αποφεύγοντας την νωθρότητα και τα απερίσκεπτα ενδιαφέροντα του. Όποιος ελεεί τους ενδεείς, βλέπει στο πρόσωπο των τον Χριστό και τιμά δι` αυτών τον Ίδιο τον Χριστό.
39. Αυτοί πού αρνούνται τον Χριστό από φόβο η από συμφέρον, μπορούν να θεωρηθούν αποστάται, όμοιοι με αυτούς πού δεν Τον πιστεύουν καθόλου και Τον βλασφημούν;
Αυτοί πού αρνούνται τον Χριστό μόνο εξωτερικά, σε μία στιγμή εξωτερικού κινδύνου, δεν θα δικαστούν τόσο σκληρά όσο αυτοί πού τον αρνούνται από απιστία. Μπορούν να συγχωρηθούν, εάν μετανοήσουν ειλικρινά. Έτσι συγχωρήθηκε και ο Απόστολος Παύλος.
40.Τί γνώμη έχετε για την παγκόσμια οικουμενική κίνηση; Έχει κάποιο συγκεκριμένο ευαγγελικό σκοπό;
Κατ' αρχήν πρέπει να ειπούμε ότι με την οικουμενική κίνηση γίνεται γνωστή στους άλλους η αληθινή πίστης μας κατά τρόπο προσιτό σ' αυτούς πού υπάγονται σε άλλες χριστιανικές ομολογίες. Επί πλέον οι αντιπρόσωποι αυτών των θρησκευτικών ομολογιών βοηθούνται στην αναζήτηση της αληθινής πίστεως.
41.Ποιος είναι ο σκοπός των μοναστηριών και μοναχών μας κατά το παρελθόν και το παρόν;
Τα μοναστήρια είναι τα ανώτατα σχολεία της ορθοδόξου ευλάβειας, του πολιτισμού και της πνευματικής ζωής. Αποτελούν ένα ανεκτίμητο θησαυρό για το έθνος. Αυτά φανέρωσαν στο παρελθόν τους τρόπους της χριστιανικής ζωής, τους οποίους πρέπει να κρατήσουν οι πιστοί και προσαρμόσουν στην ζωή των συνανθρώπων των. Αυτό πρέπει να γίνει και σήμερα. Τα μοναστήρια και οί μοναχοί έχουν καθήκον να είναι πάντοτε εν τω Θεώ δια των αγαθών λογισμών και της προσευχής και μετά των ανθρώπων διδάσκοντας αυτούς τα έργα της πνευματικής ζωής.
42. Οι μοναχοί είναι υποχρεωμένοι να καταφύγουν στην περισσότερη ησυχία και προσευχή; Ή πρέπει να ασχολούνται και με την προστασία και ομολογία της ορθοδόξου πίστεως και την διδαχή των λαϊκών στον δρόμο της σωτηρίας;
Οι μοναχοί πρέπει να τα κάνουν και τα δύο. Δεν μπορεί να γίνει πραγματική ιεραποστολή χωρίς προσευχή, αγιασμό και βαθιά ησυχία. Δεν απαλλάσσονται της ευθύνης για την Εκκλησία και τους πιστούς της. Τα μοναστήρια και οι μοναχοί δεν πρέπει να είναι ξένοι προς τα πολύπλοκα προβλήματα της Εκκλησίας και χριστιανικής ζωής. Να βοηθούν, όπως και στο παρελθόν, με την προσευχή, το προσωπικό τους παράδειγμα και τον προφορικό λόγο για την επίλυση των προβλημάτων. Η καρδιακή προσευχή μπορεί να συμπαρασταθεί σε οποιοδήποτε ιεραποστολικό έργο και βοήθεια των ανθρώπων.
43. Πείτε μας κάτι για το έργο του μοναχισμού στην προστασία της Ορθοδοξίας, της πίστεως και της πατροπαράδοτου ευσέβειας.
Οί μοναχοί φανερώνουν τις δυνατότητες εκτελέσεως αυτής της αληθείας και μάλιστα στον υψηλότερο βαθμό με την ζωή κατά την διδασκαλία του Χριστού, με την καθαρότητα, την αγάπη, την προσευχή και την θυσία, όπως εκδηλώνεται σ' εμάς από τον Χριστό. Αυτοί προστατεύουν την αληθινή πίστη με το έργο. Αυτοί παρουσιάζουν τον τέλειο κατά χάριν άνθρωπο του Θεού, τις ανιδιοτελείς αρετές του, την εν Χριστώ ζωή του, όπως την βλέπουμε στον Χριστό. Αυτός είναι ο άνθρωπος πού οδηγείται στην θέωση.
44. Γιατί οι διανοούμενοι προπαντός χριστιανοί δεν συμμετέχουν πιο ενεργητικά στην ζωή της Εκκλησίας;
Πάντοτε η διανόησης ήταν πιο λογοκρατούμενη και συνεπώς λιγότερο χριστιανική, απ' ότι οι απλοί άνθρωποι από τους οποίους και ό Χριστός διάλεξε τους μαθητές Του. Κατόπιν η διανόησης ήταν πιο επηρεασμένη από την επίδραση ενός βεβιασμένου συμπεράσματος της αποκαλύψεως, της γνώσεως και σκέψεως, όπου στήριξαν τον τομέα δράσεως τους και από την γνώμη ότι μπορούν να οικοδομήσουν χωρίς Θεό μία ζωή καλλίτερη, φορέα μιας ελευθερίας, πού θεμελιώνεται σ' αυτή την ιδιοτροπία τους.
45. Ποια είναι η ωφέλεια των ακολουθιών και ελεημοσυνών πού γίνονται για τους κεκοιμημένους; Υπάρχει καμία σχέσης της ωφελείας αυτών με το καθαρτήριο των καθολικών;
Οι προσευχές και δωρεές για τους κεκοιμημένους αποδεικνύουν ότι οι ζώντες έχουν κάποια αγάπη με αυτούς. Αυτή η φροντίδα και βοήθεια προς τους νεκρούς είναι ευάρεστο έργο στον Θεό, ο οποίος θέλει να βλέπει να αυξάνεται η αγάπη μεταξύ των ανθρώπων. Με τις προσευχές των ζώντων διατηρείται μία κοινωνία με τους νεκρούς αδελφούς, ώστε και εκείνοι να μη αισθάνονται ξεχασμένοι στα βάσανα και την μοναξιά. Όπου εκδηλώνεται η αγάπη υπάρχει ο Θεός του ελέους και της αγάπης γι' αυτούς. Η μνημόνευση των νεκρών στην Ορθοδοξία δεν είναι το ίδιο πράγμα με την διδασκαλία των καθολικών περί καθαρτηρίου πυρός, σύμφωνα με το όποιο οι ψυχές εξέρχονται από εκεί αφού υπέμειναν την παίδευση για την οποία είχαν σταλεί ή με την διανομή των αρετών των αγίων πού περίσσευσαν και δόθηκαν στους έχοντας ανάγκη σωτηρίας, σύμφωνα με την παπική αντίληψη. Η προσευχή των ζώντων και αγίων η σεσωσμένων για τους ευρισκομένους στην κόλαση είναι μία άμεση σχέσης αγάπης και συμπαθείας σ' αυτούς. Και ο Θεός δεν βιάζεται να εξάγει γρήγορα κάποιον από τα βάσανα με μία νομική συμπλήρωση των ελλείψεων του, αλλά ως πολυέλεος ευσπλαγχνίζεται αυτούς πού προσεύχονται για τους νεκρούς προκειμένου να τους απαλύνει τα βάσανα.
46. Είναι δυνατή η διακοινωνία ορθοδόξων και καθολικών;
Δεν είναι δυνατή γιατί μόνο σ` αυτούς που ομολογούν μια απαράλλακτη πίστη εν Χριστώ υπάρχει δυνατότητα κοινωνίας με τον Χριστό και τα μυστήρια της Εκκλησίας.
47. Σας παρακαλούμε, πάτερ Δημήτριε, να μας αποκαλύψετε μερικά στιγμιότυπα από τα σπουδαιότερα της Αιδεσιμολογιότητός σας, τόσο ως καθηγητής επί 50 χρόνια όσο και ως ιερεύς και μεταφραστής πατερικών έργων στην ρουμανική γλώσσα.
Είναι δύσκολο εδώ να αναφέρω σκέψεις και ιστορίες πού χάρισε ο Θεός στην ζωή μου. Ό αγαθός Θεός να συγχώρηση τις αμαρτίες μου, όσες ως άνθρωπος έπραξα και να τύχω της αιωνίου ζωής. Παρακαλώ όσους διαβάσουν αυτές τις σειρές να προσεύχονται για μένα και την σύζυγο μου, πρεσβυτέρα Μαρία.
48. Τι πνευματικές συμβουλές και πατρικές οδηγίες δίνετε στους μαθητές, και ιερείς πού εσείς θεολογικώς διδάξατε, στους μοναχούς των μοναστηριών και στους πιστούς πού σας τιμούν ιδιαίτερα και διαβάζουν τα θεολογικά και φιλοκαλικά σας έργα;
Να ασχολούνται σ' ολόκληρη την ζωή των με την σωτηρία, και την απόκτηση της αιωνίου ζωής. Να έχουν πάντοτε στην σκέψη των ότι αυτή η ζωή είναι πρόσκαιρη, και δεν πρέπει χάριν ολίγοις εδώ ανέσεως, να χαθεί η αληθινή απόλαυσης και μακαριότης της αιωνίου ζωής. Να φυλάγουν ευκαίρως, ακαίρως την ορθόδοξη πίστη μας, πού διατηρήθηκε με θυσίες επί δύο τώρα χιλιετηρίδες. Να ζουν με την προσευχή και την απεριόριστη αγάπη για τον Θεό και τους συνανθρώπους των. Έτσι ανερχόμενοι σε υψηλές βαθμίδες χαρισματικής ζωής, θα γίνουν ωφέλιμοι για τους άλλους, ως τέκνα κατά χάρη που θα ζουν, θα συμπαρίστανται στις δυσκολίες των και θα αποκτήσουν την μέλλουσα ζωή.