Οι άγιοι Δημήτριος του Ροστώφ και Τύχων του Βορονέζ ασκούντο σε πνευματικές θεωρίες:
• σε άγιες σκέψεις γύρω από την ενσάρκωση του Θεού Λόγου, την επίγεια ζωή Του, τα φρικτά και σωτήρια πάθη Του, την ένδοξο Ανάστασή Του και Ανάληψή Του.
• σε σκέψεις γύρω από τον άνθρωπο, τον προορισμό του, την πτώση του, την αναγέννησή του από τον Λυτρωτή, και γύρω από όλα τα βαθειά μυστήρια του Χριστιανισμού.
α. Οι πνευματικές θεωρίες είναι επικίνδυνες
Τις ιερές αυτές σκέψεις, ο όσιος Πέτρος ο Δαμασκηνός, καθώς και άλλοι ασκητικοί συγγραφείς, τις κατατάσσει στις πνευματικές θεωρίες, και στην κατηγορία των θεωριών τις προσδιορίζει στον τέταρτο βαθμό.
Πνευματική θεωρία είναι η θέα κάποιου μυστηρίου και φανερώνεται στον ασκητή, όπως το βλέπομε στα έργα του οσίου Πέτρου, ανάλογα με την κάθαρσή του και με την μετάνοια του.
Η μετάνοια έχει δικά της στάδια. Και οι πνευματικές θεωρίες δικούς τους βαθμούς. Τα μυστήρια του χριστιανισμού αποκαλύπτονται στον ασκητή βαθμιαία, ανάλογα με την πνευματική του κατάσταση. Οι πνευματικές θεωρίες, ή ευσεβείς σκέψεις, των αγίων Δημητρίου και Τύχωνος, εκφράζουν την πνευματική τους κατάσταση. Όποιος επιθυμεί να ασκηθή σε πνευματικές θεωρίες, ας διαβάζει τα συγγράμματά τους και τότε στις θεωρίες του δεν θα κινδυνεύει να πέσει σε πλάνη και θα του είναι πολύ ωφέλιμες στην ψυχή.
Μα, προσοχή! Εάν ο ασκητής δεν έχει καθαρθή με την μετάνοια και δεν έχει ακριβή γνώση της Πίστεως, η θεωρία θα τον ζημιώσει. Ο αληθινός ασκητής δεν επιτρέπει ποτέ στον εαυτό του ισχυρόγνωμες σκέψεις, που σίγουρα είναι καρπός πλάνης και γι' αυτό φέρνουν επιβλαβή αποτελέσματα πλάνης και τον οδηγούν στον γκρεμό, στην πτώση.
Οι άγιοι είχαν μάθει πολύ καλά, με ακρίβεια ακόμη και στις λεπτομέρειες, την Ορθόδοξη θεολογία. Και γι' αυτό, μπόρεσαν με την άγια τους ζωή, να ανέβουν στο ύψος της χριστιανικής τελειότητας. Η πνευματική θεωρία ήταν γι' αυτούς κάτι το φυσικό. Μα δεν είναι καθόλου φυσικό για τον «ασκητή», που δεν έχει ούτε την στοιχειώδη γνώση της θεολογίας και δεν έχει καθαρθή με την μετάνοια. Γι' αυτό οι άγιοι Πατέρες απαγόρευαν στους αρχαρίους και γενικά στους μοναχούς, που δεν είχαν προετοιμασθή με την μελέτη και με τον κατάλληλο τρόπο ζωής, να ασχολούνται με την «θεωρία».
Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος λέγει: «Δογμάτων βυθός, βαθύς νους δε ησυχαστού άλλεται ουκ ακινδύνως εν αυτοίς. Ουκ ασφαλές μετ' εσθήτος νήχεσθαι ουδέ πάθος έχοντα, θεολογίας άπτεσθαι» (Λόγος ΚΖ', 9).
Με άλλα λόγια:
«Τα δόγματα είναι πολύ βαθειές έννοιες. Είναι σαν ένας ανεξερεύνητος θαλάσσιος βυθός σαν ένας βαθύς βυθός. Ο νους του ησυχαστού "βουτάει" συνεχώς σ' αυτόν τον βυθό. Μα αυτό δεν είναι κάτι το ακίνδυνο. Όπως δεν μπορείς να το έχεις σίγουρο ότι θα γλυτώσεις, άμα κολυμπάς ντυμένος, έτσι δεν πρέπει να ελπίζεις και ότι θα πας καλά, αν παρ' ότι εξακολουθείς να έχεις κάποιο πάθος, τολμάς και ασχολείσαι με την θεολογία».
Αυτά τα λόγια είναι προειδοποίηση για τους ησυχαστές. Και ησυχαστές επιτρέπεται να γίνωνται μόνο οι δόκιμοι, οι πεπειραμένοι μοναχοί.
β. Η πλάνη
Την παλαιότερη εποχή πολλοί μοναχοί έπεσαν σε ολέθριες πλάνες, αποκλειστικά και μόνο επειδή επέτρεψαν στον εαυτό τους να ερευνήσουν δόγματα επάνω από τις δυνάμεις τους. «Μοναχός ταπεινόφρων», διδάσκει ο άγιος Ιωάννης, «ου πολυπραγμονήσει άρρητα, ο δε υπερήφανος πολυπραγμονήσει κρίματα» (Λόγος ΚΕ', 11).
Με απλά λόγια: «Ο ταπεινόφρων μοναχός ποτέ δεν θα τολμήσει να ασχοληθή με τα άρρητα θεία μυστήρια, θεωρώντας τον εαυτό του άξιο να εμβαθύνει σ’ αυτά! Αντίθετα, ο υπερήφανος αυτό θα το αποτολμήσει! θα προσπαθήσει ακόμη και τα κρίματα του Θεού να αποσαφηνίσει φορτώνοντας την ψυχή του κρίμα».
Πράγματι! Για εκείνον που είναι πνευματικά ανώριμος και ακατάλληλος για τέτοιο έργο, η επιθυμία να αναχωρήσει σε πνευματικές θεωρίες είναι υποβολή αλαζονείας, δηλ. είναι καρπός μιας υπερήφανης και ασύνετης επιθυμίας. Άσκησε τον εαυτό σου στην προσευχή και στην μελέτη για την οικοδόμηση της ψυχής σου. Και τότε η άσκησή σου θα γίνει μόνη της πνευματική θεωρία και μάλιστα ασφαλής και ευπρόσδεκτη στον Θεό.
Όταν τα αισθητήρια της οράσεως, τα μάτια μας, θεραπευθούν από την τύφλωση, βλέπομε, γιατί βλέπομε με τα αισθητήρια όργανα μας. Έτσι και όταν ο νους μας καθαρθή από την αρρώστια της αμαρτίας, αρχίζει εντελώς φυσικά να βλέπει τα μυστήρια του χριστιανισμού. Έχετε εμπιστοσύνη στον Θεό. Τίποτε δεν πάει χαμένο. Αν είναι καλό για σένα και γενικά για τον Χριστιανισμό, να γίνεις θεατής και διδάσκαλος των άρρητων μυστηρίων, ο Θεός οπωσδήποτε θα σου το δώσει αυτό το χάρισμα. Μα αν κάτι τέτοιο δεν είναι θέλημα του Θεού για σένα, άφησε το και αγωνίσου για εκείνο που είναι θέλημα του Θεού, δηλαδή, για τη σωτηρία σου.
Προσπάθησε να αποκτήσεις καθαρή προσευχή: συνδυασμένη με το αίσθημα της μετάνοιας και του πένθους, με την μνήμη θανάτου, με την κρίση του Θεού και με τα τάρταρα του άδη όπου καίουν αιώνιες φλόγες και βασιλεύει το αιώνιο σκοτάδι. Με τέτοια προσευχή δεν θα κινδυνεύσεις ποτέ, να πέσεις σε πλάνη.
Αυτή η προσευχή είναι η πιο καλή προϋπόθεση της πνευματικής θεωρίας. Αυτή μας δίνει τη μεγαλύτερη ψυχική ωφέλεια.