«Ελάτε να πονέσουμε μαζί και να φοβηθούμε. Ν’ αφήσουμε τη σκέψη μας να πετάξει λιγάκι. Να συλλάβουμε την εικόνα γυμνή. Ένα κόσμο περήφανο και δυνατό να δούμε. Περήφανο για τα πλούτη του, για τ’ αγαθά του, για τη σοφία του, για την τεχνική του. Αδύνατο με τη …δύναμή του, τυφλό με τη …σοφία του, φτωχό με τ’ αγαθά του και παράξενο πολύ με την τεχνική του. Αυτό τον κόσμο να δούμε. Ένα κόσμο που ξέρει και πετάει, που ξέρει και σκέπτεται και που δεν ξέρει και δεν μπορεί να… πετάξει, και δεν έχει τη δυνατότητα να σκεφτεί. Κι όμως θα μπορούσε να ξέρει και να
μπορεί και στον Ουρανό να φτάσει. Έχουνε τα χέρια του και γι’ αυτό πλαστεί. Όμως δεν ξέρει και δεν μπορεί. Είναι μια ολόκληρη ιστορία αυτό το “γιατί να μην ξέρει και γιατί να μην μπορεί”»[2].
Παγκοσμιοποίηση της φτώχειας, της βίας και του πόνου
Η παγκοσμιοποίηση της φτώχειας στις μέρες μας δεν είναι τίποτα, συγκρινόμενη με εκείνη που θα ακολουθήσει, όταν οι κυνικές πολιτικές του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας θα εφαρμοστούν πλήρως[3]. Επιπλέον, η επιβολή ενός ισοπεδωτικού κοινωνικού και πολιτισμικού προτύπου απρόσωπης ατομοκρατίας και καταναλωτικής ευδαιμονίας, παγίωσε την παθητικότητα, την αδράνεια και την έλλειψη αντανακλαστικών σε ευρύτερες κοινωνικές μάζες. Γαλουχήθηκαν συνειδήσεις διψασμένες για το εμφιαλωμένο, αχόρταγες για το μεταλλαγμένο, συνοδοιπόρες με το εφήμερο και συμμέτοχες με το διαπλεκόμενο.
Η παγκοσμιοποίηση της βίας και της τρομοκρατίας λαμβάνει πλέον χώρα σε πολλαπλά επίπεδα οργάνωσης του κόσμου. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις στους δίδυμους πύργους της Νέας Υόρκης και της Μαδρίτης, καθώς και η στρατιωτική κατοχή του Αφγανιστάν και του Ιράκ, συμβολίζουν τις σύγχρονες εκφάνσεις της απρόσωπης και της διακρατικής τρομοκρατίας, αντίστοιχα. Ακόμη και στο κοινωνικό, οικογενειακό και διαπροσωπικό επίπεδο, 3.500 παιδιά κάτω των 15 ετών πεθαίνουν κάθε χρόνο από κακομεταχείριση στο Βιομηχανικό Κόσμο[4]. Μόνο στις ΗΠΑ 27 παιδιά κάθε βδομάδα πεθαίνουν από κακοποίηση και παραμέληση. Σύμφωνα πάντα με την ίδια έρευνα, οι παράγοντες που σχετίζονται με την παιδική κακομεταχείριση φαίνεται να είναι η φτώχεια και το στρες, σε συνδυασμό με την κατάχρηση των ναρκωτικών και του αλκοόλ.
Η παγκοσμιοποίηση του πόνου δε θα μπορούσε να μην πλήξει και την Ελλάδα μας. Άραγε, ποιος μπορεί να λησμονήσει την ομιλία της 16χρονης ελληνίδας μαθήτριας στη συνεδρίαση της Βουλής των Εφήβων, η οποία μίλησε για την κακοποίησή της από τον ίδιο τον πατέρα της, που ήταν χρήστης ναρκωτικών; Μπροστά σε ανυποψίαστους έφηβους και στα αδιάκριτα Μ.Μ.Ε., τόνιζε με έμφαση: «Έβλεπα τον πατέρα μου να αργοπεθαίνει, να παίρνει τη δόση του μπροστά μου, χωρίς να μπορώ να τον βοηθήσω… Δεν τον παράτησα όσο κι αν με χτυπούσε, επειδή είχε κάνει χρήση, όσο και να με έβριζε. Όσο και αν έκλαιγα που ήταν άρρωστος, δεν έσκυβα το κεφάλι, δεν τον μίσησα, τον βοήθησα με την αγάπη μου»[5].
Ανάγκη αναζήτησης μιας αντιπρότασης
Τον Οκτώβριο του 2001, με την έναρξη της εισβολής των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν, ο καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Οσίου Γρηγορίου Αγίου Όρους, π. Γεώργιος Καψάνης, τόνιζε: «Εάν οι Αμερικάνοι φίλοι μας αδυνατούν λόγω του πόνου, της ευλόγου αγανακτήσεώς τους ή και ακόμη λόγω αλαζονείας της υπερδυνάμεως να σκεφθούν χριστιανικά, θα τους το υποδείξει η μικρή, αλλά μεγάλη λόγω του ελληνορθοδόξου πολιτισμού της, Ελλάς»[6]. Θα εστιάσουμε και θα ορίσουμε, λοιπόν, την πρόταση σ’ έναν κόσμο «που δεν ξέρει και δε μπορεί», με τη βοήθεια της ελληνικής σκέψης και της ορθόδοξης παράδοσης[7], στην αδόκιμα αποκαλούμενη “Ελληνική ή Ελλαδική Ορθοδοξία”[8].
Η Ορθοδοξία έχει ως σημείο αναφοράς την πρώτη Εκκλησία των Ιεροσολύμων και ορίζεται ως η «μία Αγία Καθολική και Αποστολική Εκκλησία». «Γεννιόμαστε από την ίδια Μητέρα (την Εκκλησία) και τρεφόμαστε από την ίδια τροφή: Τον Χριστό. Από τα μυστήρια του αγίου Βαπτίσματος και της θείας Ευχαριστίας αναδύεται η αγάπη που ενώνει τους πιστούς και δημιουργείται μια καινούρια ύπαρξη: Το πανάγιο Σώμα του Χριστού, η αγία μας Εκκλησία»[9].
Μέσω της ενεργής και συνάμα συνειδητής μυστηριακής ζωής των μελών της εκκλησιαστικής κοινότητας, ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να καθαρίσει την καρδιά του από τα πάθη, για να μπορέσει να φωτιστεί από το Άγιο Πνεύμα. Για το λόγο αυτό, η Εκκλησία είναι ένα πνευματικό ψυχοθεραπευτήριο[10], που ελευθερώνει το σύγχρονο άνθρωπο από τον εγωισμό, τη μεγαλύτερη αρρώστια της εποχής μας.
Η αντιμεταφυσική πρόταση ζωής
Μέσα στο χώρο της Εκκλησίας, αποκαλύπτεται ένας κόσμος αντιμεταφυσικός[11], όπου η εκούσια αυτοθυσία νικά τον εγωισμό, η χαρούμενη υπακοή γεννά την πνευματική ελευθερία, η συνειδητή συμμετοχή στα Μυστήρια της Εκκλησίας αναδεικνύει τον τρόπο «να ξέρεις και να μπορείς και στον Ουρανό να φτάσεις». Η αντιμεταφυσική πρόταση ζωής:
1. Δε μπορεί να οριστεί στον ιδεολογικό χώρο, γι’ αυτό δεν έρχεται σε αντιπαράθεση με τις κυρίαρχες ή υπάρχουσες ιδεολογίες. Αν η ελληνορθόδοξη αντιπρόταση αρχίσει να εκπίπτει σε ιδεολόγημα, τότε γεννιέται μια ελληνοχριστιανική εκδοχή, όπου το εμετικό “Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών” ανάγεται σε εθνικό σύνθημα και σε κυρίαρχη κρατική ιδεολογία.
2. Δε μπορεί να χαρακτηρίζεται ως θρησκεία[12], γιατί δεν είναι μια απρόσωπη και αόριστη αναζήτηση του καλού στο μεταφυσικό χώρο. Αποτελεί την αποκάλυψη του τριαδικού Θεού σε προσδιορισμένες χωροχρονικές διαστάσεις της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, που αποσκοπεί στην κατάργηση των θρησκειών. Γι’ αυτό η αντιμεταφυσική πρόταση ζωής δεν μπορεί να ταυτιστεί με τη δυτική ηθικολογία, τον ανατολικό διαλογισμό και την ατομική αναζήτηση του θεϊκού.
3. Αναδεικνύει το πρόσωπο ως ετερότητα και το συνδέει άρρηκτα με την κοινοτική οργάνωση της Εκκλησίας. Το πρόσωπο είναι το “εσύ”, που βρίσκεται απέναντι από το “εγώ”, είναι ο άλλος[13]. Πηγάζει από τις σχέσεις του με τους άλλους, καταλήγει σε μία μοναδικότητα και προϋποθέτει μία ελευθερία.
4. Εφαρμόζει τη βία στη σκληρότερη μορφή της στην επαναστατημένη και διεστραμμένη ανθρώπινη φύση, τα ένστικτα. Δε στρέφει την αντιμεταφυσική βία προς τα έξω, προς το συνάνθρωπό του, αλλά κατά του διαβόλου και προς τα μέσα, στο εσωτερικό μας[14].
5. Δεν αποδέχεται τους αγαπητικούς εναγκαλισμούς και ασπασμούς με τον Πάπα[15], ούτε συμβιβάζεται με μία αόριστη αναφορά του Χριστιανισμού στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα[16], γιατί έχει πλήρη επίγνωση της ολοκρατίας του υδροκέφαλου Παπισμού και της ατομοκρατίας του πολυκέφαλου Προτεσταντισμού. Επιπλέον, γνωρίζει ότι ο ελληνορθόδοξος ησυχασμός κελεύει την κάθοδο του νου στην καρδιά, όπου θεωρείται το κέντρο του ανθρώπου κι ο πιστός μιλά, σκέφτεται, εκφράζεται κυρίως καρδιακά, ανθρώπινα, θυσιαστικά, χριστιανικά[17].
6. Δεν κινδυνολογεί στο θέμα της ανέγερσης ισλαμικού τεμένους στην πρωτεύουσα του ελλαδικού κράτους. Γνωρίζει ότι από τον 10ο μ.Χ. αιώνα στην Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, το λεγόμενο «Βυζάντιο», είχε ήδη ανεγερθεί το πρώτο Τέμενος στην Κωνσταντινούπολη[18] για τους έμπορους και τους διπλωμάτες μουσουλμάνους της Ανατολής.
7. Δεν παγιδεύεται από το διαχριστιανικό και διαθρησκειακό συγκρητισμό[19], γιατί δε γίνεται υποχείριο του ισοπεδωτικού οικουμενισμού και της νεοταξικής πανθρησκείας[20]. Η οικουμενική διάστασή της απλώνεται, χωρίς να επιβάλλεται, σ’ ολόκληρη την οικουμένη, χωρίς όρια και σύνορα, υπερβαίνοντας τις έννοιες του έθνους, της γλώσσας και του πολιτισμού.
8. Δε συμμετέχει στην επίκαιρη αντιπαράθεση περί των Νέων Χωρών, όχι γιατί κρατάει ίσες αποστάσεις από τις δύο “αντιμαχόμενες” πλευρές, αλλά γιατί συνειδητοποιεί ότι η αποστολή κλήρου και λαού είναι ο ευαγγελισμός του ακατήχητου κόσμου, που διψά για λόγο Χριστού κι όχι για εξουσίες κοσμικές.
Αντί επιλόγου: Ένα ταξίδι σε Δύση και Ανατολή
Η ελληνορθόδοξη αντιπρόταση στην παγκοσμιοποίηση είναι επιτακτική ανάγκη να αναδείξει την αντιμεταφυσική της πρόταση ζωής σε χώρες της Δύσης και της Ανατολής. Ο απώτερος στόχος του ιεραποστολικού ευαγγελισμού της οικουμένης δεν είναι μία διαδικασία ανάσχεσης της νεοεποχικής παγκοσμιοποίησης, αλλά ο μετασχηματισμός της Pax Americana σε μία οικουμενική ρωμιοσύνη, κατά τα πρότυπα της μεταστοιχείωσης της Pax Romana σε ρωμαίικη οικουμενικότητα[21]. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα από τη χώρα που κινεί τα νήματα της Νέας Τάξης πραγμάτων και από το κράτος που αποτελεί το υποχείριο της ολοκληρωτικής εφαρμογής των νεοταξικών σχεδίων, επιβεβαιώνουν την οικουμενικότητα της ελληνορθόδοξης πρότασης ζωής.
Εδώ και μια δεκαετία στην έρημο της Αριζόνας, πλάι στους κάκτους, γεννήθηκε ο ελληνορθόδοξος κοινοβιακός μοναχισμός. Πέρσι, ένας δόκιμος μοναχός, στο τέλος περίπου της θείας Λειτουργίας, πεσμένος κάτω, πριν την έξοδο του Καθολικού της Μονής, έλεγε: «Πατέρες και αδελφοί, συγχωρέστε με, γιατί δε σηκώνομαι από την ακηδία μου»[22]. Τα διακονήματα των προσκυνητών, η νοερά προσευχή των μοναχών και το επιτίμιο του γέροντα προς τον «ραθυμούντα» υποτακτικό, μας ταξίδεψαν χρονικά στην εποχή της κλίμακος του Ιωάννου του Σιναΐτου. Κι η ιεραποστολική δράση του γέροντα Εφραίμ του Φιλοθεΐτη στήριξε υλικά και πνευματικά την ανοικοδόμηση δεκαοκτώ ορθόδοξων μοναστηριών («δίδυμων πύργων» που αγγίζουν τον Ουρανό) σε ΗΠΑ και Καναδά. Διαμέσου της χερσονήσου του Αγίου Όρους, ο ορθόδοξος κοινοβιακός μοναχισμός μεταφέρθηκε από την έρημο της Αιγύπτου, στην έρημο της Αριζόνας, στο κέντρο της ερημικά μόνης πλανητικής υπερδύναμης.
Στις 4 Οκτωβρίου 2003, στα Μοσχονήσια, έξω από τον ετοιμόρροπο μητροπολιτικό ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, ο Μοσχονησίων Απόστολος τέλεσε την πρώτη[23] θεία Λειτουργία, 81 έτη μετά τη Γενοκτονία των Χριστιανικών πληθυσμών της Μικρασίας. Οι Τούρκοι αναμεμιγμένοι με τους Έλληνες προσκυνητές από την απόμακρη Πόλη και τη γειτονική Λέσβο. Μετά τη θεία Λειτουργία, αναχωρούμε για το Ayvalik[24]. Ο πατήρ Αθανάσιος δεν έβγαλε το ράσο του, σε πείσμα ενός τουρκικού νόμου, που απαγορεύει πλήρως το ράσο έξω από τις εκκλησιές, με εξαίρεση τον εκάστοτε Πατριάρχη των Ρωμιών. Ένας νεαρός Τούρκος πλησιάζει τον πολύτεκνο ιερέα από τη Μυτιλήνη, για να τον ευχαριστήσει, σε σπασμένα ελληνικά[25]!
- Γιατί, παιδί μου, μ’ ευχαριστείς;
- Για τη θεία Λειτουργία στο νησί Cunda[26]!
- Πώς σε λένε;
- Οζάν.
- Πηγαίνεις σε τζαμί;
- Όχι, εγώ αγαπώ Χρίστο και Μαρία!
- Θέλεις μήπως να σου δώσω μια εικόνα του Χριστού και της Παναγίας, που λες ότι αγαπάς;
- Στο δωμάτιό μου έχω αρκετές…
- Θέλεις να σου δώσω μία Καινή Διαθήκη στη γλώσσα σου, που έφερα από τη Μυτιλήνη;
- Έχω και Καινή Διαθήκη. Την αγόρασα από την Istanbul[27]…
- Μήπως θέλεις να σου δώσω ένα σταυρό να τον κρεμάσεις στο λαιμό σου ή ένα κομποσκοίνι στο χέρι σου;
- Φοράω ήδη και σταυρό και κομποσκοίνι!
- Τότε θα σου δείξω, παιδί μου, πώς να το χρησιμοποιείς. Αυτό δε θα το ξέρεις… Να, σε κάθε κόμπο θα λες την ευχούλα: «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με».
- Κάθε Κυριακή πρωί, όμως, κάθομαι στην τηλεόραση και βλέπω τη θεία Λειτουργία!
Αν και παρακολουθούσε αδιαλείπτως κάθε Κυριακή τις ελληνόφωνες θείες Λειτουργίες από τη δορυφορική ΕΡΤ, ο Τούρκος Οζάν έγινε για πρώτη φορά συμμέτοχος σε μια θεία Λειτουργία, βιώνοντας την είσοδο της αιωνιότητας μέσα στο χρόνο, μιας στιγμής κατά την οποία ο ίδιος ο Θεός μπαίνει στη ζωή μας και μας κάνει να αλλάξουμε εντελώς την προοπτική και τη βίωση του χρόνου[28].
Εν κατακλείδι, από το μοναστήρι του Οσίου Φιλοθέου στο Άγιο Όρος και την ενορία του Αγίου Θεράποντα στη Μυτιλήνη, μία ελληνορθόδοξη πρόταση ζωής αντιπροτείνει την ύπαρξη του πνευματικού πατέρα, τη σφοδρότητα του πνευματικού αγώνα και τις άρρητες εμπειρίες της πνευματικής ζωής. Αυτός ο αντιμεταφυσικός κόσμος, ριζωμένος βαθιά μέσα στην ελληνορθόδοξη παράδοσή μας, καθορίζει τη στάση ζωής και τον τρόπο σκέψης ενός Αμερικανού δόκιμου μοναχού κι ενός νεαρού Τούρκου λαϊκού. Ταυτόχρονα, αποκαλύπτει ως κορυφαία πρόταση παρέμβασης μέσα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι[29], την ελληνορθόδοξη αντιπρόταση ζωής. Άλλωστε, την ιεραποστολική μαρτυρία ομολογούσε και ο Απόστολος Παύλος στους Έλληνες: «Ουαί δε μοι εστιν εάν μη ευαγγελίζωμαι»[30].
[1] Περιοδικό Άρδην , τεύχος 46, Μάρτιος - Απρίλιος 2004
[2] Μητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως π. Θεόφιλος «Για ένα γυμνό Θυσιαστήριο», εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1975
[3] Τέντυ Γκόλντσμιθ «Η παγκοσμιοποίηση της φτώχειας», Άρδην, Ιούλιος 2001
[4] Κέντρο Ερευνών Innocenti «Θάνατοι παιδιών από κακομεταχείριση στο Βιομηχανικό Κόσμο», UNICEF, Φλωρεντία 18 Σεπτεμβρίου 2003 <http://www.unicef.gr/reports/rc05/rc05.php>
[5] «Συγκλονιστική μαρτυρία 16χρονης στη συνεδρίαση της Βουλής των Εφήβων», Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, 15 Σεπτεμβρίου 2003
[6] Αρχιμανδρίτης π. Γεώργιος Καψάνης «Φωνή από το Άγιο Όρος», Άρδην, Νοέμβριος 2001
[7] Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου π. Ιερόθεος «Ορθοδοξία και παγκοσμιοποίηση», Ελευθεροτυπία, 5 Αυγούστου 2001
[8] Μητροπολίτης Γουμενίσσης, Πολυκάστρου και Αξιουπόλεως π. Δημήτριος «Η ταυτότητά μας», εκδ. Ιεράς Μονής Αγίου Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης, Γουμένισσα 2000
[9] Ιερομόναχος π. Γρηγόριος «Η θεία Ευχαριστία και η θεία Κοινωνία», εκδ. Δόμος, Αθήνα 2001
[10] Μακαριστός π. Ιωάννης Ρωμανίδης «Η θρησκεία είναι νευροβιολογική ασθένεια, η δε Ορθοδοξία η θεραπεία της», στο «Δογματική και Συμβολική Θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας», τόμος Α΄, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 1999.
[11] Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου π. Ιερόθεος «Μεταφυσική και Ορθόδοξη Θεολογία», Κυριακάτικη Καθημερινή, 14 Φεβρουαρίου 1999
[12] Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου π. Ιερόθεος «Η αρρώστια της θρησκείας», Ελευθεροτυπία, 23 Δεκεμβρίου 2001
[13] Μοναχός Αρσένιος Βλιαγκόφτης «Η ελληνορθόδοξη ταυτότητά μας στην εποχή της παγκοσμιοποιήσεως», Αποστολή, Ιούνιος - Αύγουστος 2002
[14] Πρωτοπρεσβύτερος π. Γεώργιος Μεταλληνός «Η Ορθοδοξία και η απανθρωπιά της βίας», Παρακαταθήκη, Μάρτιος - Απρίλιος 2003
[15] Αρχιμανδρίτης π. Νικόλαος Χατζηνικολάου «Όχι στους μιτροφόρους…», Ελευθεροτυπία, 11 Μαρτίου 2001
[16] Πρωτοπρεσβύτερος π. Γεώργιος Μεταλληνός «Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα και ο Χριστιανισμός», Παρακαταθήκη, Μάιος - Ιούνιος 2003
[17] Μοναχός Μωυσής Αγιορείτης «Παγκοσμιοποίηση και Οικουμενικότητα», Διάλογος, Ιανουάριος - Μάρτιος 2003
[18] Stephen Reinert «The Muslim Presence in Constantinople, 9th-15th Centuries: Some Preliminary Observations” in Helene Ahrweiler and Angeliki Laiou (ed.) «Studies on the Internal Diaspora of the Byzantine Empire», Washington, D.C. 1998, pp 125-150 (esp. 127-129)
[19] Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου π. Ιερόθεος «Διαχριστιανικός και διαθρησκειακός συγκρητισμός», Εκκλησιαστική Παρέμβαση, Δεκέμβριος 2001
[20] Μακαριστός π. Αντώνιος Αλεβιζόπουλος «Η εναρμόνιση των θρησκειών», Παρακαταθήκη, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2003
[21] Πρωτοπρεσβύτερος π. Γεώργιος Μεταλληνός «Παγκοσμιοποίηση και ελληνορθόδοξη οικουμενικότητα», Ορθόδοξος Τύπος, 18 Ιουλίου 2003
[22] Ανώνυμος προσκυνητής «Ο γέροντας Εφραίμ στην έρημο της Αριζόνας», Αποστολή, 17 Σεπτεμβρίου 2003, <http://www.aegean.gr/agios-therapontas/magazine/special/mission/Arizona.html>
[23] Το 1997 είχε γίνει μία «αποτυχημένη» προσπάθεια…
[24] Αϊβαλίκ / Κυδωνίες, η γενέτειρα του Φώτη Κόντογλου και του Ηλία Βενέζη
[25] Πρωτοπρεσβύτερος π. Αθανάσιος Γιουσμάς «Γενεά ζητούντων τον Κύριον», Αποστολή, Σεπτέμβριος - Νοέμβριος 2003
[26] Τζούντα / Μοσχονήσι, το μεγαλύτερο νησί του αιολικού νησιωτικού συμπλέγματος των Μοσχονησίων, με αμιγώς ελληνικό πληθυσμό πριν τον ξεριζωμό
[27] Ιστανμπούλ / Κωνσταντινούπολη, η Νέα Ρώμη, η Πόλη των πόλεων!
[28] Μητροπολίτης Περγάμου π. Ιωάννης «Ο Θεός αγάπη εστί», Διάβαση, Μάιος - Ιούνιος 2003
[29] Μητροπολίτης Καλύμνου π. Νεκτάριος «Η Ορθοδοξία στον 21ο αιώνα», Κυριακάτικη Καθημερινή, 26 Σεπτεμβρίου 1999
[30] Α΄ προς Κορινθίους επιστολή Παύλου, κεφάλαιο 9, στίχος 16
Η ελληνορθόδοξη αντιπρόταση στην παγκοσμιοποίηση
του Άκη Σιαμαντζιούρα,
ερευνητή Οικολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Ορθόδοξη Ομάδα Δογματικής Έρευνας
Πηγή: Αναδημοσίευση στο Αντίβαρο από το περιοδικό Άρδην Μαρτίου-Απριλίου 2004.