Και τας γενικάς τέσσαρας αρετάς εν τω μετόχω αυτής καθ’ ημέραν αυξάνει.
Τώρα προχωρεί ο άγιος στην καρποφορία της καθημερινής μας ζωής, στις τέσσερις γενικές αρετές. Το τέσσερα έχει ως τετράγωνο την έννοια της πληρότητας, της ολοκληρίας, ενώ ο κύκλος έχει την έννοια της καθολικότητας. Στα πρόσφορα έχουμε το τετράγωνο μέσα σε έναν κύκλο, για να δηλοποιούμε και τις δύο έννοιες.
Οι τέσσερις αρετές είναι διαίρεσις της προ Χριστού ελληνικής φιλοσοφίας, την οποία παρέλαβαν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Τις ονομάζει εδώ γεννικάς τέσσαρας αρετάς, ενώ οι αρετές είναι πάμπολλες. Οι Πατέρες άλλοτε μιλούν για την μητέρα των αρετών, την προσευχή που είναι το κέντρο, η δύναμις, ο μοχλός της νήψεως, το περιεχόμενο της καθαράς καρδίας, το δικό μας έργο, και άλλοτε, κατ’ επίδρασιν των αρχαίων, αναφέρονται στην πρακτική, την καθημερινή ζωή, και ομιλούν για τις τέσσερις γενικές αρετές. Για μας όμως η αρετή είναι μία, η νήψις, διότι τις περιέχει όλες.
Τέτοιες τετράδες υπάρχουν αρκετές, αλλά επικρατέστερη είναι αυτή που περιλαμβάνει τις εξής αρετές: την φρόνηση, την ανδρεία, την σωφροσύνη και την δικαιοσύνη. Πρώτον, η φρόνησις είναι η αντίστοιχη αρετή του θυμικού, το πιστεύω του ανθρώπου, αν δηλαδή φρονώ ορθώς περί του Θεού, περί του εαυτού μου και του κόσμου. Εν συνεχεία ακολουθεί η ανδρεία, που έχει σχέση με το θυμικό αλλά και με την βούληση του ανθρώπου. Η ανδρεία είναι αυτό που λέμε, ή το αποφασίζεις ή δεν το αποφασίζεις, ή πεθαίνεις ή δεν πεθαίνεις. Αυτή η ανδρεία μας λείπει, γι’ αυτό πάμε και ερχόμαστε, προχωρούμε και υποχωρούμε και δεν βγάζουμε τίποτε.
Η τρίτη αρετή, που συνήθως τονίζεται και από τους αρχαίους και από την Εκκλησία, είναι η σωφροσύνη, η περιεκτική της καθαρότητος των εξωτερικών βασικών ενεργειών του ανθρώπου, εφ’ όσον αναφερόμεθα και στην προ Χριστού εποχή, οπωσδήποτε όμως και της εσωτερικής καθαρότητος. Σωφροσύνη σημαίνει, καθαρότης ζωής σύμφωνα με την ορθή φρόνηση, τον ορθό λόγο και τις απαιτήσεις της κοινωνίας. Έχει δηλαδή σχέση με τον εαυτό μας και με την κοινωνία, ορίζει την θέση μας έναντι της κοινωνίας. Και η τέταρτη αρετή, η δικαιοσύνη, έχει βέβαια αναφορά και στη σχέση μας με τον Θεόν, αλλά αναφέρεται κυρίως στην σχέση μας με τον κόσμο, με τους ανθρώπους.
Στην καθημερινή όμως πνευματική αίσθηση, η φρόνησις ενοποιεί τον άνθρωπο και τον ενώνει με τον Θεόν, εκφράζεται δε με την ευσέβεια. Η δικαιοσύνη, εν συνεχεία, αποτελεί στην πραγματικότητα μία εσωτερική ισορροπία. Είναι η ευαγγελική αγάπη η οποία εξέρχεται και προς τους άλλους και μας ενώνει μαζί τους, η δε σωφροσύνη είναι η ισορροπία του νοός, της καρδίας, της ψυχής και του σώματος. Η δύναμις τώρα που τα κατορθώνει όλα αυτά είναι η ανδρεία, η δύναμις της βουλήσεως. Στην πραγματικότητα είναι οι ίδιες αρετές που αναφέραμε προηγουμένως.
Τα γενικάς αρετάς εν τω μετόχω αυτής καθ’ ημέραν αύξει. Αυτό σημαίνει ότι εσύ απλώς ασκείς την νήψη, και οι αρετές αυξάνονται από μόνες τους. Η καθαρότης, οι θείες αποκαλύψεις, η λύσις των αποκρύφων μυστηρίων, η εφαρμογή του θελήματος του Θεού, όλα αυτά επιτελούνται μέσα σου μόνα τους. Έτσι, επιτυγχάνεις, ή μάλλον βρίσκεις, όλο το πλήρωμα της τελειότητος όσον αφορά τον εαυτό σου, τον Θεό και την σχέση σου με τους ανθρώπους.
Για να ασκήσω όμως σωστά τη νήψη, χρειάζεται εγώ να αδειάσω, να πετάξω από την ζωή μου τα περισπαστικά της νήψεως, τουτέστον όσα την αναιρούν και την καταργούν, και τα υπόλοιπα είναι του Θεού. Εγώ προσφέρω απλώς καθαρό τον τόπο, κάνοντας την νήψη. Διότι σε όποιον έχει την μέριμνα της νήψεως θα δοθούν και άλλα, ενώ από αυτόν που δεν την έχει και ο,τιδήποτε έχει θα του αφαιρεθεί.
Τα λέγει τόσο ωραία και απλά ο άγιος. Γιατί; Διότι είναι εμπειρία και του ιδίου και της Εκκλησίας. Η ίδια διδασκαλία υπάρχει σε όλους τους Πατέρες. Διότι, εφ’ όσον υπάρχει ο ζων Θεός, σημαίνει ότι κινείται, ότι πάει και έρχεται. Και αφού έρχεται, δεν μπορεί να μην γίνεται γνωστή η παρουσία του. Τόσο μάλιστα απορροφιέται από εμάς ο Θεός, ώστε εγώ γίνομαι Εκείνος. Η δε έλευσις του Θεού είναι, όπως παρουσιάζεται και στην Παλαιά Διαθήκη, κάτι το φοβερό. Ο Ψαλμωδός λέγει ότι, όταν ο Θεός καθίσταται «εμφανής», τότε η γη τρέμει και οι ουρανοί σταλάζουν μάννα, βροχή και αστραπές, για να δείξει ότι είναι αδύνατον να παραμείνει αφανής η παρουσία του Θεού. Η έλευσις του Θεού δεν είναι κάτι που κοιμάσαι και δεν το παίρνεις είδηση. Μια σκια, μια πεταλούδα μπαίνει στο σπίτι, και το καταλαβαίνουμε αμέσως. Θα μπει ολόκληρος Θεός, και δεν θα το αντιληφθούμε;
Όταν επισκεφθεί και εσάς ο Θεός, θα το καταλάβετε. Θα αλλάξει αμέσως η ζωή σας. Θα γεμίσετε. Θα σας κυριεύσει στην αρχή ένας τρόμος, μία έκστασις. Δεν θα ξέρετε τι σας συμβαίνει την ώρα εκείνη και θα αναρωτιπέστε: Τρελλάθηκα; Όταν σιγά σιγά συνέλθετε, δεν θα μπορείτε να μιλήσετε. Μόνο θα τρέχουν τα μάτια σας δάκρυα, και θα είναι ελάχιστες μόνον σταγόνες μπροστά στον κρουνό της χάριτος που θα σας έχει ανοίξει την στιγμή εκείνη, εν αγίω Πνεύματι, ο Θεός.
Δεν είναι παραμύθια αυτά, δεν είναι ηθικολογίες. Είναι εμπειρίες, που σημαίνει ότι ο καθένας μας μπορεί να τις ζητήσει από τον Κύριον, διότι ο ίδιος λέγει: «Ο αν αιτήσητε εν τω ονόματί μου, τούτο δώσω υμίν» (Ιω. 15,16. 16,23). Στην Παλαιά και Καινή Διαθήκη πολλές φορές συναντούμε τις φράσεις: Αιτείτε. Ο ζητών ευρίσκει. Ο αιτών λαμβάνει. Ας απαιτήσουμε λοιπόν κι εμείς μια φορά, και ας σταθούμε ενώπιον του Θεού όπως αρμόζει, για να πάρουμε. Διότι συνήθως πως στεκόμαστε; Με σάρκινες και κλειστές καρδιές, ασχολούμενοι με τα πάθη μας, που εξυπηρετούν το γήινο συμφέρον, το νόημα της στιγμής, την συνέχεια της ζωής μας, την διάσωση της παλαιάς ταυτότητάς μας. Ό,τι είχα στην παιδική μου ηλικία, ό,τι πίστευα, δεν θέλω κανείς να μου το αλλάξει. Θέλω να περισώσω το εγώ μου. Αλλά δεν μπορεί να συνυπάρχει το εγώ με τα θεία βιώματα. Πρέπει να απολεσθεί αυτό για να μπει ο Θεός. Τα πάθη, η απόρροια του νοήματος και του λογισμού , είναι οι ορατοί οδοί μας. Ή βλέπουμε επομένως τα πάθη μας, τις δικές μας πορείες ή βλέπουμε τις πορείες του Θεού. Δεν μπορούν να συνυπάρχουν και τα δύο. Όταν οι πορείες μας γίνουν πορείες του Θεού, τότε δεν θα υπάρχουν πλέον πάθη μέσα στην καρδιά μας.
Πολύ όμορφα λέγει ο Ψαλμωδός στον εξηκοστό έβδομο ψαλμό, «αναστήτω ο Θεός και διασκορπηθήτωσαν οι εχθροί αυτού», και προχωρεί αναφωνώντας, «ο Θεός κατοικίζει μονοτρόπους εν οίκω» και «ο Θεός εν τω εκπορεύεσθαί σε εν μέσω του λαού σου». Παρουσιάζει δηλαδή τον Θεό να ανίσταται διασκορπίζοντας τους εχθρούς μας, και να μας ετοιμάζει οικίαν. Παράλληλα να ευτρεπίζει πολύ χαριτωμένα τον Ισραήλ, να ρυθμίζει τα πάντα και να εξέρχεται της Αιγύπτου προπορευόμενος του λαού του όπως ο ποιμήν του ποιμνίου του.
Μπορούμε όσα γράφει το Ψαλτήρι να τα δεχθούμε μόνον ως ιστορικά γεγονότα; Αλλά και αν ακόμη είναι έτσι, δεν μπορούν να είναι συγχρόνως και η ιστορία του καθενός μας, της καρδιάς μας και της Εκκλησίας μας;
Και συνεχίζει ο Ψαλμωδός ότι ο ίδιος ο Θεός «εκούσιον βροχήν αφοριοί» ειδικώς για τον λαό του. Πόσο στοργικά ποτίζει τον λαό του ο Θεός! Και πιο κάτω: «εθεωρήθησαν οι πορείαι σου, ο Θεός, αι πορείαι του Θεού μου του βασιλέως του εν τω αγίω».
Ας αφήσουμε τον άγιο Ησύχιο να γεμίσει την καρδιά μας. Ας του παραχωρήσουμε αυτόν τον τόπο και τότε θα θεωρήσουμε και εμείς τις πορείες του Θεού, του βασιλέως ημών.