Αρχή του τριωδίου αγαπητοί μου αδελφοί, Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου αύριο, είναι η μέρα που σηματοδοτεί την έναρξη μίας ιδιαίτερης περιόδου για την Εκκλησία μας. Είναι η περίοδος που συνδέεται, με πολλά ήθη και έθιμα της εκκλησιαστικής και λαϊκής μας παράδοσης. Φυσικά εμείς θα προσεγγίσουμε με συντομία, Χριστοκεντρικά το θέμα, διότι το Τριώδιο τι είναι σε τελική ανάλυση; είναι ένα μέσο του οποίου τα γραφόμενα, μας οδηγούν σε ένα ασφαλές πνευματικό ταξίδι, με προορισμό το Άγιο Πάσχα, την Εορτή τον Εορτών, η οποία Πανήγυρις εστί πανηγύρεων .
Το τριώδιο είναι μια υμνογραφική πανδαισία, που μας οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια, κοντά στον Θεό. Η άγνοια της μεγάλης σημασίας των ύμνων του, είναι αυτή που μας κρατά δεμένους στην αμαρτωλή ζωή.
Η περίοδος του τριωδίου μοιάζει με κλίμακα, με σκάλα, όπου θεωρητικά έχει λίγα σκαλοπάτια, αλλά όμως είναι δυσπρόσιτα και δυσανάβατα , διότι για να ανεβούμε σε κάθε ένα από αυτά, θα πρέπει να αντιμετωπίσομε πολλές δυσκολίες, τόσο οδυνηρές που όλο και περισσότερο θα έχουμε στον νου μας την φράση του Κυρίου μας «ευκοπώτερον εστί κάμηλον δια τρυπήματος ραφίδος διελθείν ή πλούσιον εις την βασιλείαν του Θεού εισελθείν».
Φυσικά η δυσκολία έγγειται σε έναν παράγοντα, στο ΕΓΩ μας. Ο εγωισμός είναι αυτός που τροφοδοτεί κάθε πράξη μας, που είναι αντίθετη με το θέλημα του Θεού . Με τον ΕΑΥΤΟ μας λοιπόν πρέπει να αντιπαλέψομε, ώστε να ανεβαίνουμε ένα, ένα σκαλί, μέχρι το κεφαλόσκαλο του Παραδείσου, αλλά μην εφησυχάζομε, ακόμα και εκεί που βλέπομαι το Θείο κάλος και είμαστε έτυμοι να ακούσουμε, ως άλλοι δούλοι του Κυρίου, το «ευ δούλε αγαθέ και πιστέ είσελθε εις την χαράν του Κυρίου σου», ακόμα και εκεί, ο παμπόνηρος και μισάνθρωπος διάβολος μπορεί να μας ξεγελάσει.
Η λέξη "Τριώδιο" για τον πολύ κόσμο έχει αποσυνδεθεί από το πραγματικό της νόημα και περιεχόμενο και έχει ταυτιστεί με την διασκέδαση, το φαγητό, το ξεφάντωμα, τις μεταμφιέσεις, τους χορούς, πράγματα που περιέχουν μέσα τους την υπερβολή και γι' αυτό είναι ξένα προς το πνεύμα και τις παραδόσεις της Αγίας Ορθοδόξου Εκκλησίας μας. Όλες αυτές οι εκδηλώσεις αποτελούν κατάλοιπα και συνέχεια της αρχαιοελληνικής ειδωλολατρικής εποχής και θρησκείας, της λατρείας του Βάκχου, της Κυβέλης και άλλων τέτοιων θεοτήτων και των συνακολούθων τους τελετών, μυστηρίων και εκδηλώσεων, κατά τις οποίες προέβαλλε μέσα από τις διάφορες εκδηλώσεις ένας ανεύθυνος, άλογος, αμαρτωλός, αχαλίνωτος και ακόλαστος ψυχισμός. Πρόκειται για μια ισχυρή συνήθεια, που, αν και αταίριαστη με το πνεύμα του Χριστιανισμού, συνέχισε και συνεχίζει μέχρι και σήμερα να υφίσταται και να εκδηλώνεται αυτές τις ημέρες, με όλες τις ψυχοφθόρες συνέπειες της αμαρτίας που την συνοδεύουν.
Οι Άγιοι Πατέρες, ανέκαθεν τόνιζαν την ασυμβατότητα αυτών των ξεφαντωμάτων με την προσωπικότητα του πιστού, ιδιαίτερα όταν οι πράξης του προσβάλουν και το «κατ’ εικόναν Θεού», όπως όταν λόγου χάρη άνδρες ντύνονται σαν θήλεα και το αντίστροφο. Όλα αυτά αποτελούν σοβαρότατο ολίσθημα και πνευματικό ξεπεσμό, ξέφτισμα του βιώματος της εν Χριστώ ζωής, απόδειξη επιφανειακής, μη συνειδητοποιημένης Πίστεως. Και όλα αυτά σε μια περίοδο του έτους που η Εκκλησία μας μάς εισάγει σε άλλα νοήματα και σε υψηλότερες πνευματικές αρχές.
Για να αποκαταστήσουμε τα πράγματα στη σωστή τους θέση, πρέπει πρώτα να εξηγήσουμε τί σημαίνει η λέξη "Τριώδιον". Από τα δύο συνθετικά της λέξης, το αριθμητικό "τρία" δεν χρειάζεται εξήγηση. Η Ωδή (εκ του ρήματος άδω = ψάλω επί το εκκλησιαστικό) είναι ένα σύστημα εμμέτρων τροπάριων, που απαγγέλλονται εμμελώς. Εννέα συνήθως ομάδες ομοίων στροφών αποτελούν τον λεγόμενο Κανόνα. Οι Κανόνες αποτελούν τμήμα της Ιεράς Ακολουθίας του Όρθρου, και όταν πρωτοεμφανίστηκαν αντλούσαν το περιεχόμενό τους από γεγονότα της Παλαιάς Διαθήκης. Σύντομα όμως χρησίμευσαν για την περιγραφή του βίου και τον εγκωμιασμό των Αγίων.
Κατά την περίοδο λοιπόν που εγκαινιάζει η Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου στον Όρθρο ψάλλονται και κάποιοι Κανόνες που αποτελούνται από τρεις μόνον ωδές και το περιεχόμενό τους μας εισάγει στο πνεύμα της μετανοίας, της προσευχής και της νηστείας. Όταν λέμε λοιπόν πως άνοιξε το Τριώδιο, εννοούμε ακριβώς πως άνοιξε το βιβλίο αυτό, που περιγράψαμε και ταυτόχρονα όλη η μεγάλη περίοδος του αγώνα και της περισυλλογής μέχρι το Πάσχα, και όχι βέβαια η περίοδος της αμαρτίας και της ακολασίας.
Ειδικότερα οι πρώτες, οι παρεξηγημένες εβδομάδες που προηγούνται της νηστείας της Μ. Τεσσαρακοστής, μάς μεταφέρουν ένα μεγάλο πνευματικό μήνυμα. Όπως κατά τον ερχομό του Κυρίου μας επί της γης ο Πρόδρομος προετοίμασε το έδαφος, έτσι συμβαίνει και στην περίοδο της προ της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η οποία είναι περίοδος άκρως πνευματική, περίοδος πνευματικού αγώνος, όπου προσπαθούμε να χαλιναγωγήσουμε τα πάθη μας. Προηγείται αυτή η περίοδος για να μας εισαγάγει ομαλότερα στην άσκηση της νηστείας, της εγκράτειας, της προσευχής, της πνευματικής και σωματικής αγρυπνίας κ.λ.π., μέσω των οποίων γνωρίζουμε τον εαυτό μας και την πνευματική μας κατάσταση. Διότι το καλό και το κακό δεν απέχουν και πολύ: το φαγητό επί παραδείγματι, είναι απαραίτητο για τη διαβίωσή μας, η λαιμαργία όμως είναι αμαρτία που υπονομεύει την ψυχική αλλά και τη σωματική μας υγεία. Ο ύπνος που ξεκουράζει το πνεύμα μας αλλά και το σώμα, όταν ξεπερνάει τα όρια, προξενεί ραθυμία, ακηδία κ.λ.π. Επομένως το νόημα αυτής της περιόδου είναι η προετοιμασία μας για το μεγάλο στάδιο της Τεσσαρακοστής, ούτως ώστε κεκαθαρμένοι να κατανοήσουμε το νόημα της προσωπικής μας Αναστάσεως, τη θέση μας μέσα στην Εκκλησία, ώστε να αποκτήσουμε την αυτοσυνειδησία μας ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί.
Ας ρίξουμε το βλέμμα μας στο μήνυμα που μεταφέρουν οι Κυριακές αυτές. Την πρώτη Κυριακή, μέσα από την παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου, διδασκόμαστε την αξία της ταπεινώσεως και το σωστό τρόπο της προσευχής. Άλλωστε η ταπείνωση δεν είναι τίποτε άλλο, παρά αποτέλεσμα μιας έντονης αυτοκριτικής και αυτογνωσίας. Ο Τελώνης δεν ζητούσε την ευσπλαχνία του Θεού για κάποια συγκεκριμένη αμαρτία αλλά για όλη την αμαρτωλότητά του . Αισθανόταν την μικρότητά του έναντι της μεγαλοσύνης του Θεού, σε αντίθεση με τον "καθαρό" Φαρισαίο. Άλλωστε, αν κοιτάξουμε γύρω μας, θα διαπιστώσουμε πως όλοι οι άνθρωποι ανήκουν σε κάποια από τις δύο αυτές κατηγορίες, των ταπεινών και των υπεροπτών.
Μέσα πάλι από την παραβολή του Ασώτου μαθαίνουμε για το μέγεθος της μετανοίας και τους καρπούς της γνήσιας μεταστροφής και της ειλικρινούς συγγνώμης. Διακρίνουμε και εδώ το διαχωρισμό των ανθρώπων σε δύο κατηγορίες. Των ενάρετων και των αμαρτωλών, και τον μεταξύ τους συσχετισμό: ο εγωισμός προξενεί την αποξένωση και την πτώση, η δε ειλικρινής μετάνοια την πνευματική ανόρθωση και αποκατάσταση, γι’ αυτό στο τέλος οι όροι αμαρτωλός και δίκαιος αντιστρέφονται . Τι να πει κανείς για την φρικτή εκείνη διήγηση της Κρίσεως κατά την Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου μας! που θα ακούσομε την Κυριακή των απόκρεων . Αποτελεί μια ευκαιρία για μια βαθιά επισκόπηση των πράξεων και των προθέσεών μας, ένα μεγάλο ράπισμα και ταρακούνημα στην ναρκωμένη και επαναπαυμένη συνείδησή μας, την οποία έχουμε πείσει πως είμαστε σωστοί και ενάρετοι μέσα από τις συμβατικές, τυπικές, αβαθείς όμως και άνευ περιεχομένου ενέργειές μας.
Τέλος η τελευταία Κυριακή της προπαρασκευαστικής περιόδου της Μ. Τεσσαρακοστής είναι η Κυριακή της τυροφάγου, εκεί η Εκκλησία μας, μας υπενθυμίζει την έξοδο των Πρωτοπλάστων απ’ τον Παράδεισο, που όμως τον ξανακερδίζουμε με την Σταυρική θυσία του Χριστού μας.
Αποδεικνύεται λοιπόν πως η Βασιλεία των Ουρανών, ανήκει σε αυτούς που εσφράγισαν το σύνολο των αρετών τους με τη γνήσια σφραγίδα της αληθινής, αδιάκριτης, ανιδιοτελούς και έμπρακτης αγάπης στο πρόσωπο του Θεού. Εύχομαι να συνειδητοποιήσουμε την φθαρτότητά μας και να δράξουμε την ευκαιρία, ώστε να κερδίσουμε την αφθαρσία της ψυχής μας. Αυτά τα υψηλά και πνευματικά νοήματα να κυριαρχήσουν τις άγιες ημέρες του Τριωδίου στις καρδιές όλων μας, αγαπητοί μου αδελφοί, αντί των δήθεν "πατροπαράδοτων" γλεντιών και εκδηλώσεων, που αντί να οικοδομούν, γκρεμίζουν τις ψυχές μας στην άβυσσος. Ας σταθούμε λοιπόν ως άλλοι τελώνες, προσφέροντας ένα δάκρυ ειλικρινούς μετανοίας και να αναφωνήσουμε με όλη μας την ψυχή και με καθαρή καρδία «ο Θεός, ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ» ώστε να αξιωθούμε να ακούσουμε το «ευ, δούλε αγαθέ και πιστέ! επί ολίγα ης πιστός, επί πολλών σε καταστήσω. είσελθε εις την χαράν του κυρίου σου». Αμήν.
«Της μετανοίας άνοιξόν μοι πύλας ζωοδότα…». Παρακαλεί ο υμνογράφος, και διά μέσου αυτού όλη η Εκκλησία, να μας ανοίξη ο ζωοδότης Χριστός τις πύλες της μετανοίας. Παρουσιάζει την μετάνοια, να έχει κάποιες πύλες, μέσα από τις οποίες πρέπει να περάσουμε, προκειμένου να βαδίσουμε κατόπιν στον δρόμο, που ανοίγεται μετά τις πύλες, που είναι ο δρόμος της μετανοίας, ο δρόμος της επιστροφής προς τον Θεόν. Παρακαλούμε τον Θεόν να μας ανοίξη αυτές τις πύλες, διότι μόνοι μας δεν έχουμε την δύναμη να περάσουμε μέσα απ’ αυτές. Η μετάνοια είναι χάρισμα, είναι δωρεά, που την δίδει ο Θεός. Δεν είναι κατόρθωμα, που εξαρτάται από τις δυνάμεις του ανθρώπου. Ωστόσο η δωρεά αυτή χαρίζεται μόνον σε εκείνους, που εκτιμούν την αξία της και ζητούν με ταπείνωση να την λάβουν. Εν όσω λοιπόν ζούμε σ’ αυτήν την ζωή, ας παρακαλούμε τον Χριστόν, να μας χαρίσει το πολύτιμο αυτό δώρο και να μας ανοίξει τις πύλες της μετανοίας, πριν μας τις κλείσει ο θάνατος, διότι τότε θα είναι πλέον αργά, αφού δεν είναι δυνατόν να ανοίξουν μετά θάνατον. «Έως μεν γαρ άνώμεν εν τη παρούση ζωή», λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «δυνατόν μεταγνόντας του εντεύθεν απόνασθαι κέρδους», δηλαδή εν όσω ακόμη βρισκόμαστε στην παρούσα ζωή, είναι δυνατόν, αφού μετανοήσωμε, να επωφεληθούμε το κέρδος, που προέρχεται από την μετάνοια. Εάν όμως φύγουμε από την ζωή αυτή αμετανόητοι, τότε «ουδείς έσται εκεί λοιπόν ο εξαιρούμενος τον υπό της οικείας ραθυμίας προδεδομένον», δηλαδή κανένας δεν θα μπορέσει να σώσει εκείνον, που έχει προδοθή από την αδιαφορίαν του.
Ιερεύς Ιωάννης Ν. Κουντουριάδης