Ερώτηση. Τι είναι η κατά φύσιν κατάστασης της ψυχής Τι είναι η παρά φύσιν και Τι η υπέρ φύσιν;
Απόκριση. Ή κατά φύσιν κατάστασης της ψυχής είναι γνώσις των κτισμάτων του Θεού, των αισθητών και των νοητών ή υπέρ φύσιν είναι ή κίνησης από την θεωρία της θεότητας ή παρά φύσιν είναι ή κίνησης μέσα στα πάθη. Όπως λέγει ό θείος και μέγας Βασίλειος, όταν ή ψυχή βρεθεί κατά φύσιν, ζή επάνω, ενώ όταν ευρέθη έξω από την φύση, είναι κάτω στη γη• όταν είναι επάνω, είναι απαθής, όταν όμως κατέβει ή φύσις από την ταξί της, τότε τα πάθη ευρίσκονται μέσα της. Είναι λοιπόν φανερό ότι τα ψυχικά πάθη δεν είναι εκ φύσεως ψυχικά. Βέβαια ή ψυχή κινείται από τα ψεκτά πάθη πού είναι στο σώμα, καθώς επίσης και από την πείνα και την δίψα, τα όποια, επειδή δεν ορίστηκε γι' αυτά απαγορευτικός νόμος, δεν είναι καθόλου αξιόμεμπτα, όπως τα άλλα πού υπόκεινται στην μομφή. Μερικές φορές επιτρέπεται από τον Θεό σε κάποιον να πράξη κάτι πού φαίνεται άτοπο και, αντί μομφής και έλεγχου, να αμειφθεί με αγαθές ανταμοιβές, όπως ό προφήτης Ωσηέ πού νυμφεύθηκε μια πόρνη, και ό προφήτης Ηλίας πού από θειο ζήλο φόνευσε, και εκείνοι πού με προσταγή του Μωϋσή σκότωσαν με μαχαίρια τους συγγενείς των.
Λέγεται όμως ότι ή επιθυμία και ό θυμός ανήκουν φυσικώς στην φύση της ψυχής, είναι πέρα από την φύση του σώματος, και αυτά είναι τα πάθη της.
Ερώτηση. Πότε είναι κατά φύσιν ή ψυχή, όταν ή επιθυμία της εξαφθεί από τα θεία ή όταν ευρέθη στα γήινα και τα σωματικά; Και γιατί εξάπτεται ή φύσις της ψυχής από τον θυμό; Και πώς λέγεται φυσικός ό θυμός; Άραγε διότι εξάπτεται από κάποια σαρκική επιθυμία, ή από φθόνο και κενοδοξία; από κάτι παρόμοιο ή από κάτι αντίθετο; Ας αποκριθεί ό ομιλητής κι' εμείς θα ακολουθήσομε.
Απόκριση. Πολλά λέγει ή θεία Γραφή σχετικά με αυτά και πολλές φορές χρησιμοποιεί τις λέξεις μεταφορικώς. Μερικές φορές όρους πού ανήκουν στο σώμα τους αναφέρει στην ψυχή και επίσης όρους πού ανήκουν στην ψυχή τους αναφέρει στο σώμα, και δεν κάνει διάκριση σ' αυτούς. Άλλα οί συνετοί τα καταλαβαίνουν αυτά. Παραδείγματος χάριν, τα λεγόμενα για την θεότητα του Κυρίου λέγονται για το πανάγιο σώμα του, ενώ δεν ταιριάζουν στην ανθρώπινη φύση, και αντιθέτως λέγονται ταπεινά πράγματα για την θεότητα του, αν και ανήκουν στην ανθρωπότητα. Πολλοί, αγνοώντας τον σκοπό των θείων λόγων, ολισθαίνουν εδώ ανεπανόρθωτα. Το ίδιο συμβαίνει και αναφορικά με την ψυχή και το σώμα του άνθρωπου.
Αν λοιπόν ή αρετή είναι υγεία της ψυχής φυσικώς, τότε τα πάθη είναι αρρώστια της ψυχής, αφού επήλθαν και εισήλθαν στην φύση και της αφήρεσαν την υγεία. Είναι λοιπό φανερό ότι ή υγεία υπάρχει στην φύση πριν από το συμβεβηκός αρώστημα. Και αν αυτά είναι έτσι, όπως και πράγματι είναι, τότε ή αρετή ευρίσκεται φυσικώς στην ψυχή, ενώ τα συμβεβηκότα είναι έξω από την φύση.
Ερώτηση. Τα σωματικά πάθη φυσικώς αναφέρονται στο σώμα ή κατά συμβεβηκός; Και τα πάθη της ψυχής, πού τα έχει λόγω της σχέσεως της με το σώμα, αναφέρονται σ' αυτήν φυσικώς ή καταχρηστικώς;
Απόκριση. Τα πάθη του σώματος δεν τολμά κανείς να τα πει καταχρηστικώς ως προς την ψυχή όμως, αφού είναι γνωστό και πανθομολογούμενο ότι ή καθαρότης είναι φυσικώς φυτεμένη στην ψυχή, πρέπει ανεπιφύλακτα να δεχθούμε ότι τα πάθη δεν της ανήκουν φυσικώς με κανένα τρόπο. Διότι ή νόσος έρχεται δεύτερη από την υγεία. Είναι αδύνατο ή ίδια φύσις να είναι και αγαθή και πονηρή, ώστε αναγκαστικά ή μία προηγείται της άλλης φυσική δε είναι εκείνη πού προϋπάρχει απ' έξω και κάθε συμβεβηκός και υπεισερχόμενο υπόκειται σε αλλοίωση, ή φύσις όμως δεν αλλοιώνεται ούτε μετακινείται.
Κάθε πάθος πού υπάρχει για ωφέλεια έχει δωριθεί από τον Θεό. Τα σωματικά πάθη έχουν τεθεί στον άνθρωπο για ωφέλεια και αύξηση του, καθώς επίσης και τα ψυχικά. Όταν όμως το σώμα αναγκασθεί να εξέλθει από την οικεία κατάσταση του, με την στέρηση των χρειωδών του, και ν' ακολουθήσει την ψυχή, τότε εξασθενεί και βλάπτεται. Επίσης όταν ή ψυχή, εγκαταλείποντας τα υπάρχοντα της, ακολουθήσει το σώμα, τότε και αύτη βλάπτεται, κατά τον θειο απόστολο πού λέγει, «το πνεύμα επιθυμεί αντίθετα προς την σάρκα, και ή σάρκα αντίθετα προς το πνεύμα». Διότι αυτά είναι ενάντια μεταξύ τους. Κανείς λοιπόν να μη βλάσφημη τον Θεό με τον ισχυρισμό ότι αυτός έβαλε στην φύση μας τα πάθη και την αμαρτία. Στην πραγματικότητα αυτός έβαλε στις φύσεις όσα αυξάνουν την καθεμιά τους αλλά όταν ή μια συνδεθεί με την άλλη, τότε δεν ευρίσκεται στην δική της κατάσταση, άλλα στην αντίθετη. Αν τα πάθη υπήρχαν φυσικώς στην ψυχή, για ποιο λόγο θα βλάπτετο απ' αυτά; Διότι τα ιδιώματα της φύσεως δεν παραβλάπτουν την φύση.
Ερώτηση. Για ποιο λόγο τα σωματικά πάθη, πού αυξάνουν και ενδυναμώνουν το σώμα, βλάπτουν την ψυχή, αν δεν είναι δικά της; Και για ποιο λόγο ή αρετή τιμωρεί το σώμα, άλλα αυξάνει την ψυχή;
Απόκριση. Δεν βλέπεις πώς τα ευρισκόμενα εκτός της φύσεως την βλάπτουν; Διότι κάθε φύσις πού προσεγγίζει τα δικά της καταλαμβάνεται από ευφροσύνη, θέλεις τώρα να μάθεις Τι είναι ιδιώτης καθεμιάς από τις φύσεις αυτές; Πρόσεχε, ότι όσα βοηθούν κάθε φύση είναι ιδιότητες της, ενώ τα βλαβερά σ' αυτήν είναι ξένα και έρχονται απ' έξω. αφού λοιπόν είναι γνωστόν ότι τα πάθη των φύσεων τούτων είναι μεταξύ τους ενάντια, επομένως κάθε τι πού βοηθεί το σώμα, του παρέχει και άνεση, ενώ όταν χρησιμοποιηθεί από την ψυχή, δεν θεωρείται φυσικό γι' αυτήν, εφ' όσον οι φυσικές ιδιότητες της ψυχής σημαίνουν θάνατο του σώματος, καταχρηστικώς όμως αποδίδεται σ' αυτήν καν λόγω της ασθενείας του σώματος δεν μπορεί να ελευθερωθεί όσο είναι περιβεβλημένη με αυτό. Διότι φυσικώς έχει κοινωνήσει με τις λύπες του, λόγω της ενώσεως της κινήσεως της με την κίνηση του σώματος κατά την ακατάληπτη σοφία. Άλλα, αν και έχουν κοινωνήσει μεταξύ τους κατ' αυτόν τον τρόπο, όμως είναι διακεκριμένη ή κίνησης από την κίνηση και το θέλημα από το θέλημα, καθώς και το σώμα από το πνεύμα.
Η φύσις όμως δεν αλλοιώνεται, αλλά ή καθεμιά του, έστω και αν κλίνη πολύ είτε προς την αμαρτία είτε προς την αρετή, κινείται με το δικό της θέλημα. Και όταν ή ψυχή υψωθεί από την μέριμνα του σώματος, τότε όλη γενικώς εκδηλώνει τις κινήσεις της δια του πνεύματος, κολυμβώντας στο μέσο του ουρανού μέσα σε ακατανόητα πράγματα• αλλά και σ' αυτήν την κατάσταση επιτρέπει στο σώμα να ενθυμείτε τα δικά του. Και αν πάλι το σώμα ευρέθη μέσα στις αμαρτίες, οί διαλογισμοί της ψυχής δεν παύουν να αναπηδούν στην διάνοια.
Ερώτηση. Τι είναι ή καθαρότης του νου;
Απόκριση. Καθαρός στον νου δεν είναι εκείνος πού δεν γνωρίζει το κακό, διότι αυτός θα ήταν κτηνώδης, ούτε εκείνος πού φυσικώς ευρίσκεται στην κατάσταση του νηπίου ούτε ό υποκρινόμενος ξένο πρόσωπο. Καθαρότης του νου είναι αυτή δηλαδή ό διαλογισμός πού φθάνει στα θεία μετά την εκτέλεση των αρετών. Δεν τολμούμε βέβαια να ειπούμε ότι την αποκτά κανείς χωρίς την πείρα των κακών λογισμών, διότι άλλως δεν θα ήταν ενδεδυμένος με σώμα. Εμείς βέβαια δεν τολμούμε να ειπούμε ότι ή ψυχή δεν πολεμείται ή δεν βλάπτεται έως την ώρα του θανάτου ακόμη. Λέγοντας πείρα των λογισμών, δεν εννοώ το να υποταγή κανείς σ' αυτούς, αλλά την έναρξη του αγώνος με αυτούς.
Η κίνησης των λογισμών στον άνθρωπο προκαλείται από τέσσερις αιτίες. Πρώτα από το φυσικό θέλημα της σάρκας, δεύτερο από την φαντασία της αισθήσεως των πραγμάτων του κόσμου, πού ακούει και βλέπει, τρίτο από τις προλήψεις και τις παρεκκλίσεις της ψυχής από όσα έχει στον νου, τέταρτο από τις προσβολές των δαιμόνων πού μας πολεμούν με όλα τα πάθη για τις αιτίες πού αναφέραμε προηγουμένως. Γι' αυτό ό άνθρωπος δεν μπορεί να μη έχει λογισμούς και πόλεμο όσον καιρό ευρίσκεται στην ζωή της σάρκας έως τον θάνατο. Κρίνε εσύ ό ίδιος, αν είναι δυνατό να καταργηθεί μια από τις τέσσερις αυτές αιτίες, ή αν είναι δυνατό να μη ζητεί το σώμα τα αναγκαια του και να πιέζεται από την φύση να επιθυμεί κάτι από τα κοσμικά πράγματα.
Αν όμως είναι άτοπο να σκεφθεί κανείς κάτι τέτοιο, επειδή ή φύσις χρειάζεται αυτά τα πράγματα, λοιπόν τα πάθη κινούνται σε κάθε όν πού φορεί σάρκα, είτε θέλει είτε όχι. Γι' αυτό είναι αναγκαιο κάθε άνθρωπος να προφυλάσσεται, όχι από ένα πάθος, πού κινείται μέσα του φανερά και συνεχώς, ούτε από δύο, άλλα από περισσότερα, αφού φορεί σώμα. Εκείνοι πού νίκησαν τα πάθη δια των αρετών, αν και ενοχλούνται από τους λογισμούς και από τις προσβολές των τεσσάρων αίτιων, δεν νικώνταν διότι έχουν δύναμη και αρπάζεται ό νους των από αγαθές και θείες αναμνήσεις.
Ερώτηση. Τι διαφέρει ή καθαρότης του νου από την καθαρότητα της καρδιάς;
Απόκριση. Άλλη είναι ή καθαρότης του νου και άλλη της καρδιάς. Ό νους είναι μια από τις αισθήσεις της ψυχής, ενώ ή καρδιά είναι εκείνη πού περικλείει και κρατεί τις εσωτερικές αισθήσεις, και είναι αυτή ή ρίζα. Και αν ή ρίζα είναι αγία, άγιοι είναι και οί κλάδοι δηλαδή αν καθαρθεί ή καρδιά, προφανώς καθαρίζονται και όλες οί αισθήσεις. Διότι ό νους λησμονεί την προηγούμενη διαγωγή και καθαρίζεται, αν δείξει επιμέλεια για την ανάγνωση των θείων Γραφών ή μοχθήσει λίγο στις νηστείες, τις αγρυπνίες και τις ησυχίες, απομακρυνόμενος από τίς αισχρές συνήθειες άλλα δεν αποκτά μόνιμη καθαρότητα, διότι όσο γρήγορα καθαρίζεται, τόσο γρήγορα μολύνεται. καρδιά καθαρίζεται με τίς πολλές θλίψεις, τις στερήσεις, την απομάκρυνση από την συναναστροφή με όλους τους κοσμικούς και την από κάθε πλευρά απονέκρωση. Όταν όμως καθαριστή από τα μικρά πράγματα, δεν μολύνεται ή καθαρότης της ούτε πτοείται από τους μεγάλους και φανερούς πολέμους, εννοώ τους φοβερούς καθ' όσον απέκτησε δυνατό στομάχι πού μπορεί γρήγορα να χώνευση κάθε τροφή πού είναι δύσπεπτη στους ασθενείς. Διότι αυτό λέγουν οί ιατροί ότι ή βρώσης κρέατος είναι βέβαια δύσπιστη, άλλα προκαλεί πολλή δύναμη στα υγιεινά σώματα, όταν το στομάχι πού την δέχεται είναι δυνατό. Έτσι κάθε καθαρότης πού επιτυγχάνεται γρήγορα, σε σύντομο χρόνο Και με λίγο κόπο, γρήγορα εξαφανίζεται και μολύνεται. Ή καθαρότης όμως πού αποκτάται με πολλές θλίψεις Και με πολύ χρόνο, δεν κινδυνεύει από καμιά ασήμαντη προσβολή σε κάποιο μόριο της ψυχής διότι την δυναμώνει ό Θεός.
Σ' αυτόν ανήκει ή δόξα στους αιώνες των αιώνων. Γένοιτο.
ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΝΗΠΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΤΙΚΩΝ ΙΣΑΑΚ ΤΟΥ ΣΥΡΟΥ ΛΟΓΟΙ ΑΣΚΗΤΙΚΟΙ -ΞΒ-ΠΣΤ-
ΠΑΤΕΡΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1991